■ اخلاق حرفه ای ضامن صیانت از سرمایه ملی

اخلاق حرفه ای ضامن صیانت از سرمایه ملی

آیا نظامنامه های اخلاق حرفه ای اندرزنامه هستند؟ اهمیت اخلاق حرفه ای در کلیه ارگان ها، سازمان ها، و نهادهای دولتی و غیردولتی بر هیچ کس پوشیده نیست و توجه به رعایت این مهم جهت توسعه کشور، امری اجتناب ناپذیر به حساب می آید.

به گزارش "صما" و به نقل از روابط عمومی سازمان نظام مهندسی ساختمان کشور، ضرورت توجه به اخلاق حرفه ای در تمامی بخش های مدیریتی و اجرایی بر هیچ کس پوشیده نیست و زمانی که رعایت این مسئله به صیانت از سرمایه های یک کشور بر می گردد از اهمیت بیشتری برخوردار است. در این میان تشریح مولفه های رعایت چنین ارزشهایی مسئله قابل تاملی است که در گفتگو با محسن بهرام غفاری، مشاور رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان کشوردر موضوع قانون ومقررات ملی ساختمان به آن پرداخته شده است.

آیا رعایت اخلاق حرفه ای بمانند اخلاق عمومی اختیاری است؟

تمکین به نظامنامه های اخلاق حرفه ای(Professional Code of Ethics) هر سازمان برای تمام اعضای آن الزام آور است و این در صورتی است که در اخلاق عمومی (morality)چنین نیست. شما می توانید آدم با انضباطی باشید یا نباشید اما نمی توانید یک پلیس بی انضباط باشید. شما می توانید در قضاوت های خانوادگی بیطرفی را رعایت کنید یا نکنید اما نمی توانید دادرس بیطرفی نباشید. نظامنامه های نوشته شده ی اخلاق حرفه ای و نا نوشته ی اخلاق عمومی هر دو حاوی ارزش ها و ضد ارزش ها هستند و هردو مشخص می کنند که چه رفتار و تصمیمی درست است و کدام ها نادرست اند اما در اخلاق حرفه ای هر اقدام یا تصمیمی که همراه با نقض ارزش هایش باشد مستوجب مجازات است؛ مجازات هایی مانند محرومیت موقت یا دائم از خدمات حرفه ای یا عضویت در سازمان و برخورداری از امتیازات عضویت در حالی که نقض اصول ارزشی اخلاق عمومی دربردارنده هیچگونه مجازاتی نیست. کسی که به همسایه خود احترام نمی گذارد و یا رازدار نیست یا در قبال انجام وظیفه نگهبانی خود هدیه می پذیرد عملی غیر اخلاقی انجام می دهد اما مستوجب جریمه و مجازات شناخته نمی شود. یا حتی در مورد یک عمل واحد این تفاوت وجود دارد. مثلاً کسی که در یک جمع خصوصی در مورد مدارک تحصیلی و صلاحیت علمی خود اغراق می کند از نظر اخلاق عمومی بابت این عمل غیر اخلاقیش مستحق کیفر شناخته نمی شود اما اگر همین شخص در یک سازمان مهندسی مدرک خود و یا صلاحیت خود را بیش از آنچه که هست جلوه دهد مستحق محرومیت از تمام یا بعضی از حقوق حرفه ای یا سازمانی شناخته می شود.کسی که به دلیل سهل انگاری در تنظیم به موقع موتور اتومبیل خود موجب لطمه به محیط زیست می شود بابت این عمل غیر اخلاقی مجازات نخواهد شد اما مهندس طراح موتور اتومبیلی که در اثر سهل انگاری در بکار نگرفتن دانش فنی صحیح موجبات آلودگی محیط زیست را فراهم می آورد مستوجب تنبیه و محرومیت حرفه ای شناخته می شود. در نظام اخلاق عمومی تنها آن دسته از ارزش های حیاتی که نقض آن ها موجب برهم خوردن نظم حسنه در جامعه می شود مستوجب مجازات اعلام می شوند که از حوزه اخلاق عمومی فراتر می روند و در فهرست جرائم کیفری جای می گیرند.

تفاوت بین اخلاق حرفه ای با اخلاق عمومی چیست؟

این دو از جنبه های متعدد با هم تفاوت دارند که برخی از آن ها به قرار زیر اند:

منشأ: آبشخور اخلاق حرفه ای، توافق بین صاحبان یک حرفه که عموماً در سازمان اجتماعی مختص بخود اجتماع می کنند، است. توافقی که تبدیل به میثاق نامه ای بین صاحبان همان حرفه بر سر این می شود که چه اهداف و مأموریت هایی را تعقیب کنند، از چه ارزشهایی تبعیت کنند و چه انتظاراتی از اعضای خود داشته باشند تا آن حرفه بر منزلت خود در جامعه بیفزاید. اما خاستگاه اخلاق عمومی حاصل توافق ارادی جمعی از افراد جامعه و یا اکثر آنان نیست بلکه بخشی از سنت های شکل گرفته در طول زمان است که ارزش های آن مورد پذیرش همگان قرار گرفته (generally accepted) و از طریق تربیت در فرد مستقر شده و آن را در زمره باورهای فردی خویش به حساب می آورد.

ریشه لغت: Ethic از ریشه یونانی Ethos به معنای منش است اما morality از ریشه رومی .mos به معنای رسوم است

قلمرو: اخلاق حرفه ای به موجب نظام نامه های حرفه ای در زمان و مکان معین قابل اعمال است اما رعایت اخلاق عمومی که معیار های فرهنگی وسلوک اجتماعی را تعالی می بخشد محدود به زمان و مکان نیست.

انعطاف پذیری: اخلاق حرفه ای به دلیل ماهیت قراردادی اش بر حسب تشخیص اعضای یک سازمان قابل تغییر است اما اخلاق عمومی به دلیل ماهیت تاریخی اش بسیار انعطاف ناپذیر و دیرپا است. از سوی دیگر چنانچه باور های فرد تغییر کند الگوهای اخلاقی وی که از حوزه عمومی به او رسیده هم تغییر خواهد کرد اما اصول اخلاق حرفه ای مستقل از باورهای فردی بوده و از آن تأثیر نمی پذیرد.

قرابت اخلاق حرفه ای با اخلاق عمومی چیست؟

نظام اخلاق حرفه ای ترجمه اخلاق عمومی است به زبان کاربردی در یک حرفه معین است و این دو از حیث بنیادی ترین ارزش ها در ژرف ترین نقطه خود دارای ریشه مشترکی هستند که عبارتند از راستی ،امانتداری، شجاعت، رازداری، شکیبائی، رواداری و مسؤلیت پذیری و انصاف به عنوان ملکات خوب و ترسوئی، آزمندی، تنبلی و مسؤلیت ناشناسی به عنوان مکاره اخلاقی. به بیان نظام مندتر شکل گیری هردو از این سه مرحله عبور می کند.

1.بیان جدول ارزشها: چه عمل یا تصمیمی خوب است و کدام ها بد. در اخلاق عمومی، عرف اخلاقی جامعه و در حرفه ها، نظامنامه اخلاق حرفه ای.

2.ارائه مصداق ها: چه بکن و چه نکن: در اخلاق عمومی، عرف اخلاقی جامعه و در حرفه ها، نظامنامه رفتار حرفه ای.

3.ضمانت اجرا: عدم رعایت بکن و نکن ها چه پیامدی برای شخص دارد: در اخلاق عمومی، هیچ(جز آن بخش که قانونی شده اند و دیگر دستور اخلاقی صرف محسوب نمی شوند) اما در حرفه ها، برقراری مجازات در قالب نظامنامه رفتار حرفه ای و آئین نامه های انتظامی. این ضمانت های اجرا نظامنامه رفتار حرفه ای را تبدیل به قانونی داخلی می کند.

به این ترتیب اخلاق حرفه ای در گام سوم مسیرش از اخلاق عمومی جدا می شود. آنجاکه دارای ضمانت اجرا می شود.

با وجود چنین ریشه های مشترکی آیا ممکن است اخلاق عمومی در مقابل اخلاق حرفه ای قرار گیرد؟ بله. چگونه؟ به این مثال ها توجه کنید:

آیا اخلاق حرفه ای در تعارض با اخلاق عمومی هم قرار میگیرد؟

گاه بله. در مواردی. مثلاً در حرفه وکالت به موجب اخلاق حرفه ای وکیل باید تمام مهارت خود را بکار گیرد تا از تمام ظرفیت قانون و حتی نقاط ضعف و ابهام آن برای اثبات حقانیت موکل خود استفاده نماید در حالی که ممکن است بر اساس باور اخلاقی خود که از اخلاق عمومی ناشی می شود پاره ای از حقوقی را که قانونگذار برای موکلش به رسمیت شناخته عادلانه نداند. در تمام دعاوی طرفینی در هر قلم از ادعا تنها یکی از طرفین برحق است اما وکیلان از هردو طرف دفاع می کنند و این عمل آن ها از نظر حرفه ای امری غیر اخلاقی محسوب نمی شود. یا پزشکی که به موجب الزامات اخلاق حرفه ای موظف شده برای نجات جان مادر فرزند اورا سقط نماید و یا قاضی ای که در نظام آپارتاید با دقت بسیار حکم به مجازات قانونی تبعیض آمیز در مورد سیاه پوستان صادر می کند از حیث اخلاق حرفه ای عملی درست انجام داده هر چند خود از نظر اخلاق عمومی این قوانین را ناعادلانه بداند .این تعارضات استثنا نیستند اما بمانند نقاط اختصاصی دو دایره ای می مانند که بخش اعظم آن ها بر هم منطبق هستند.

می توان اینگونه عنوان کرد که "نظامنامه اخلاق حرفه ای" همان "نظامنامه رفتار حرفه ای" است؟

خیر. نظامنامه اخلاق حرفه ای(Code of Ethics) حاوی اصول ارزشی حاکم بر یک حرفه است در حالیکه نظامنامه رفتار حرفه ای (Code of Professional Conducts) حاوی مصادیق باید نباید ها و کن و نکن های مستخرج از نظام اخلاق حرفه ای در پراکتیس حرفه ای روزمره است و در واقع پیش بینی موارد عملی ای است که در یک حرفه معین مثل مهندسی احتمال دارد مشمول اصول ذکر شده در نظامنامه اخلاق حرفه ای باشد و البته نه تمام موارد ممکن.

مزیت توجه به نظامنامه اخلاق حرفه ای تنها به جامعه می رسد؟

بله و نه. بله، در اصل این چنین است. میثاق هایی که متخصصین یک حرفه در قالب نظامنامه اخلاق حرفه ای بین خود می بندند تا راستی و درستی را سرلوحه کار و رفتار خویش قرار دهند اصالتاً و در بدو امر برای جلب اعتماد مردم به صاحبان همان حرفه است زیرا مردم خود امکان تمیز خوب و بد نحوه انجام آن را ندارند و از این جهت جامعه به شدت سود می برد. اما نه، زیرا به همان اندازه منافع مادی و منزلت اجتماعی آن حرفه مندان خود را ازطریق جلب اعتماد جامعه بالاتر می برد. مشکل بتوان پذیرفت که در هیچ یک از ادوار تاریخ هیچ یک از صاحبان حرفه ها در زمان تدوین نظامنامه اخلاق حرفه ای خود اثرات نوع اول یعنی نفع جامعه را بر مطلوبات دسته دوم یعنی بالابردن اعتبار اجتماعی خود و کسب منافع مادی و منزلتی برای صاحبان حرفه خود مقدم داشته باشند. به هر روی همین ویژگی موجب شده است که رعایت اخلاق حرفه ای علاوه بر یک رفتار فردی تبدیل به یک تکاپوی جمعی نیز شود. هرگاه تعداد اندکی از اعضای یک سازمان حرفه ای اصول رفتار اخلاقی را آشکارا نقض کنند و این برملا شود جامعه معمولاً اعتماد خود را از تمامی اعضای آن مجموعه حرفه ای بر می گیرد و متزلزل می کند و این به زیان همه است. بنا براین هر حرفه مندی در صیانت از منفعت جمع مکلف به احتراز از تعقیب منافع فردی ای می شود که ممکن است از طریق نقض اصول اخلاق حرفه ای برایش حاصل شود زیرا نهایتاً هزینه آن را (و گاه به بهای گزاف )باید تمامی اعضای آن سازمان و از جمله خود او بپردازند. از سوی دیگر همین خصوصیت موجب می شود که هر فردی از اعضای سازمان علاوه بر مراقبت از رفتار حرفه ای خود، رفتار حرفه ای سایر اعضا را نیز زیر نظر داشته باشد تا امکان لغزش آنان کم شود و در صورت لغزش مجازات حرفه ای و سازمانی شوند. یعنی یک سازوکار" خویش انضباط " در درون سازمان بوجود می آید و نهاد هایی مسؤلیت پایش آن را عهده دار می شوند. این که در اکثر اسناد قانونی حاوی تکالیف سازمان های حرفه ای می بینیم که جلوگیری از مداخله افراد فاقد صلاحیت در امور تخصصی یک حرفه را در زمره وظایف مستمر مدیران آن سازمان ذکر می نمایند مقدمتاً ناشی از این ضرورت شغلی، یعنی پیشگیری از بی اعتبار شدن حرفه نزد مردم جامعه است تا حفظ حقوق مصرف کننده. اینجا است که کارکرد نظامنامه های اخلاق حرفه ای با وضع ضمانت های اجرای تنبیهی از یک اندرزنامه حاوی پند ها و توصیه های مرتبط با حسن سلوک شخصی فراتر رفته و در مرتبه قوانین لازم الرعایه درون سازمانی قرار می گیرند. به این ترتیب پاسخ سؤال صدر این نوشته باید این باشد که :خیر، نظامنامه های اخلاق حرفه ای اندرزنامه نیستند.