خانه‌ی تاریخی «توران» زیر تیغ بلدوزرها
■ خانه‌ی تاریخی «توران» روز دوشنبه به ثبت اضطراری میراث فرهنگی رسید ■ حضور یگان حفاظت میراث در خانه‌ی تاریخی «توران» ■ نامه‌ی شماری از معماران و متخصصان در اعتراض به تخریب خانه‌ی تاریخی «توران» ■ ریشه‌یابی رویداد با بازخوانی پرونده‌ی تخریب «باغ پسیان» خانه‌ی توران امیرسلیمانی، همسر سوم رضاخان پهلوی، در منطقه‌ی زعفرانیه‌ی تهران، به قصد ساخت یک برج یازده‌طبقه زیر تیغ بلدوزرها رفت. به نوشته‌ی وبگاه «معماری‌نیوز»، پس از تماس تلفنی خبرنگار آن رسانه و اعلام تخریب بنای ارزشمند یادشده، یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی با حضور در محل از ادامه‌ی تخریب جلوگیری کرد؛ و با توجه به ازسرگیریِ تخریب، حوالی ساعت ۲۱:۴۰ دقیقه دوشنبه‌شب خبر رسید که نیروهای یگان حفاظتِ میراث فرهنگی در محل مستقر شده‌اند و تا صبح همان‌جا خواهند ماند. در ضلع جنوب غربی تقاطع پسیان و کوچه‌ی اسماعیلی در منطقه‌ی زعفرانیه ، ملکی با مساحت حدود ۵هزار مترمربه هست که در ضلع شمالی آن کاخ اقامتی منتسب به توران، همسر سوم رضاخان پهلوی قرار دارد؛ که از روز شنبه، ۲۶ تیرماه زیر تیغ بلدوزها رفته و در حال تخریب است. بنا به گفته‌ی شاهدان عینی، تا کنون نزدیک به ۱۵ تا ۲۰درصد از بنا از بین رفته است. این در حالی است که گفته می‌شود برای این ملک پروانه‌ی ساختِ یازده‌طبقه صادر شده است. متأسفانه اطلاعات دقیقی از طراح بنا در دست نیست، اما پروژه به لحاظ معماری از نمونه‌های شاخص معماریِ مسکونی ویلایی در آغاز دوران مدرن ایران است. در سال ۱۳۵۶ و پس از ساخته شدن مهرشهر توسط شمس پهلوی، توران امیرسلیمانی به فکر ساختن توران‌شهر افتاد که اجرای طرح آن با همکاری آلمانی‌ها پیش‌بینی شده بود. بنابراین، بعید نیست که معمار بنای منزل او نیز از معماران آلمانیِ آن دوران بوده باشد. ویژگی‌های منحصربه‌فرد بنا نیز از نگاه مفهومی معماری آلمان به مقوله‌ی ویلاسازی حکایت دارد. در نقشه‌های GIS رسمی منطقه، تهیه‌شده توسط شهرداری تهران در سال ۱۳۷۴، عرصه‌ی یادشده به‌روشنی به عنوان «باغ» بازنمایی شده است. متأسفانه در چند سال اخیر به‌طور سیستماتیک پوشش گیاهی ارزشمند واقع در این عرصه، به‌ویژه در نواحی مرکزی آن، خشکیده یا خشکانده شده است، که این موضوع در نقشه‌های هوایی سالانه در هفت سال گذشته آشکارا دیده می‌شود. خانه‌ی «توران» پیش از اقدام به تخریب : 
توران، قمرالملوک امیرسلیمانی، همسر سوم رضاشاه، دختر عیسی‌خان مجدالسلطنه امیرسلیمانی و نوه‌ی مهدی‌قلی‌خان مجدالدوله، از رجال دربار قاجار بود. وی در سال ۱۳۰۱ در سن ۱۹سالگی همسر رضاخان شد و در سال ۱۳۰۲ اندکی پس از تولد شاهپور غلامرضا پهلوی، بر اثر ناسازگاری از رضاشاه جدا شد. بر پایه‌ی روایت‌های تاریخی، پس از ازدواج، «برای آن که همسران شاه از هم دور باشند و حسادت‌های زنانه باعث بروز مشکلات ویژه‌ای برایشان نشود، خانه‌ی جدیدی در حوالی چهارراه پهلوی برای توران احداث شد». بنابراین، به احتمال قوی تاریخ احداث بنا پس از این سال‌ها بوده است. به گزارش «معماری‌نیوز»، اکنون این پرسش مطرح می‌شود که آیا چنین بنایی که جزئی از شواهد تاریخی ملی کشور و پایتخت به شمار می‌رود، ثبت ملی نشده است؟ آیا این بنا در فهرست بناهای ارزشمند میراث فرهنگی قرار دارد؟ آیا شهرداری بدون اخذ مجوز از میراث فرهنگی استان تهران اجازه‌ی تخریب را صادر کرده است؟ در غیر این صورت، چگونه میراث فرهنگی در طول این سال‌ها از وجود چنین خانه‌ای آگاه نبوده، یا آن را به ثبت نرسانده است!؟ گفتنی است، یگان حفاظتِ سازمان میراث فرهنگی پس از تماس تلفنی خبرنگار «معماری‌نیوز» و اعلام تخریب بنای ارزشمند «توران»، با حضور در محل، از ادامه‌ی تخریب این بنای تاریخی جلوگیری کرد. همچنین، بر اساس شنیده‌ها، خانه‌ی «توران» پس از اعتراض دوستدارانِ میراث فرهنگی و تاریخ معاصر و پی‌گیری‌های مسئولان ذی‌ربط، امروز به ثبتِ اضطراریِ میراث فرهنگی رسید. افزون بر این‌ها، بعدازظهر امروز (دوشنبه، ۲۸ تیر ۹۵) عده‌ای از معماران برای جلوگیری از تخریب این بنا در ملک یادشده حضور یافته و مراتب اعتراض خود را به این روند اعلام کردند. در ضمن، گفته می‌شود دفتر شهرداری تهران از شهرداری منطقه‌ی ۱ خواسته تا جلوی تخریب این بنا گرفته شود. جمعی از معماران برجسته‌ی ایران نیز با ارسال نامه‌ای به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، به تخریب این بنای تاریخی اعتراض کردند. در بخشی از این نامه آمده: «امضاکنندگان متن حاضر که همگی از معمارانِ بهره‌مند از دانش شهرسازی هستند، هم به عنوان شهروندانی نگران از آینده‌ی این عرصه و اعیانی ارزشمند و بافت اطراف آن و هم به عنوان معماران حرفه‌ای و بر مبنای نظر کارشناسانه، درباره‌ی عملیات ساختمانی در جریان در این ملک ابراز نگرانی کرده و خواستارند که در صورت صلاحدید همکاری‌های لازم را پیش‌بینی نمایید.» از جمله‌ی امضاکنندگان این نامه، رامبد ایلخانی، آرش بصیرت، علیرضا تغابنی، محمدرضا حائری، مهرداد زواره محمدی، محمدرضا قدوسی، پرشیا قره‌گوزلو، علی کرمانیان، ایرج کلانتری، حمیدرضا ناصرنصیر و نشید نبیان را مبی‌توان نام برد. با همه‌ی این‌ها، پس از حضور یگان حفاظت میراث فرهنگی در خانه‌ی «توران» و توقف عملیات تخریب، بار دیگر و به فاصله‌ی دو ساعت پس از حضور یگان، خبر رسید که با رفتن این نیروها تخریب خانه‌ی «توران» از سر گرفته شده است. پی‌گیری ها نشان از آن داشت که با وجود ثبت اضطراریِ خانه‌ی «توران» و توقف تخریب‌ها، بار دیگر بیم آن می‌رود که شبانه این تخریب‌ها ادامه یابد. از این رو، با آگاهی‌رسانیِ رسانه‌ها به مراکز ذی‌ربط، حوالی ساعت ۲۱:۴۰ دقیقه‌ی دوشنبه‌شب خبر رسید که نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی در محل مستقر شده و تا صبح در این مکان خواهند ماند، تا جلوی تخریب‌های احتمالی بیش‌تر را بگیرند. ریشه‌یابی رویداد با بازخوانی پرونده‌ی تخریب «باغ پسیان» بسیاری از رسانه‌های ایران در دو، سه سال گذشته، به موضوع تخریب «باغ پسیان» پرداخته‌اند و آن را یکی از بزرگ‌ترین فاجعه‌های زیست‌محیطی پایتخت دانسته‌اند. سکوت شهرداری و نهادهای مسئول دولتی در این زمینه عجیب بود؛ اما آشکار بود که در این میان حلقه‌ی مفقوده‌ای وجود دارد که نه مسئولان مایل به برملا شدنِ آن هستند و نه رسانه‌ها به آن دسترسی دارند. اکنون به مدد چند کنشگر عرصه‌ی معماری، این حلقه مفقوده مشخص و فاش شده است که در میان باغ‌های پسیان، عمارت تاریخی «ملکه توران» قرار داشته، که اکنون بلدوزرها به جان آن افتاده‌اند و بعید نیست تا پایان هفته، یکی از مدرن‌ترین بناهای تهران که عمری ٩٤ساله دارد، از میان برود. در جدال با بلدوزر خانه‌ی تاریخی ملکه توران در خیابان پسیان قرار دارد؛ اما رسانه‌ها تاکنون به دلایل گوناگون نتوانسته بودند از آن عکسی تهیه کنند. انتشار عکس‌های تازه از این بنا، نشان‌دهنده‌ی آن است که یکی از مهم‌ترین بازماندگانِ نسل معماری پهلوی اول در پایتخت، چند گامی بیش‌تر تا مرگ و نیستی فاصله ندارد و بعید نیست که با نابودیِ این عمارت، برای همیشه پرونده‌ی «باغ پسیان» بسته شود؛ چرا که دیگر درختی در این مجموعه نمانده است. شاید برای برخی خوانندگانِ این نوشتار، درک جایگاه و اهمیتِ چنین بنایی سخت باشد. برای دریافتنِ ارزش و جایگاه بنایی همچون خانه‌ی «توران»، باید رفت به دل تاریخ و مستند مشهور و جهانی «باد صبا» را دید. در این فیلم که «آلبر لاموریس» در سال ١٩٦٩ برای معرفی ایران به جهان ساخت، از این خانه به‌عنوان یکی از دو عمارت مهم و مدرنِ تهران نام برده می‌شود؛ اما پذیرفتن این که ویرانه‌ای که اکنون در تصویر می‌بینید، همان عمارت زیبا و مجلل باشد، کار دشواری است. این خانه در ضلع جنوب غربی تقاطع پسیان و کوچه‌ی اسماعیلی در منطقه‌ی زعفرانیه قرار دارد؛ ملکی با مساحت حدود پنج‌هزار متر مربع که در ضلع شمالی آن کاخ اقامتی منتسب به توران، همسر سوم رضاخان پهلوی، قرار داشته و هم‌اکنون با بلدوزرها دست‌وپنجه نرم می‌کند. یک بنای ١٦طبقه در حاشیه‌ی خیابان ولی‌عصر کانتینرها کشیده‌شده و اره‌ها آماده‌ی حمله به درختان و بولدوزرها آماده‌ی ویرانی یکی از کاخ‌های دوره‌ی پهلوی اول هستند؛ هیچ‌کدام از همسایگان ساختمان‌های مشرف به این پروژه حاضر به گفت‌وگو نیستند و هیچ‌گونه همکاری برای تهیه‌ی عکس و فیلم نمی‌کنند. دلیل این موضوع را یکی از همسایگان این‌طور توضیح می‌دهد: «ما را وارد دعواهای خود نکنید، به آرامش نیاز داریم، اینجا ٢٤ساعته دستگاه‌های حفاری سرگرم کار هستند و شب‌ها نمی‌توانیم پلک روی هم بگذاریم. اگر کسی اجازه‌ی عکاسی بدهد، بعد برایش گران تمام خواهد شد». یکی از همسایگان خیابان «ولی‌پور گودرزی» می‌گوید قرار است اینجا یک ساختمان مرتفع بنا شود؛ اما به کیفیت و کمیت آن اشاره‌ای نمی‌کند: «معلوم نیست قرار است چه ساختمانی و با چه ارتفاعی به‌جای باغ پسیان ساخته شود و اگر نگاه کنید، حتا چنین پروژه‌ی بزرگی که خیابان را به‌خاطر آن بسته‌اند و تردد ماشین ناممکن شده، یک تابلوی مشخص ندارد که معلوم کند قرار است اینجا چه اتفاقی بیفتد». اطلاعات معمارانی که رسانه‌ها را در جریان تخریب این پروژه قرار داده‌اند، نشان می‌دهد مالک ملک برای ساخت یک برج ١٦طبقه (و به روایتی دیگر، یک هتل ١١طبقه) مجوزهای لازم را از شهرداری گرفته است. البته در این میان پرسش این نیست که چرا و چه‌طور شهرداری به یک بنای مرتفع اجازه می‌دهد خط آسمان خیابان ولی‌عصر را بشکند، بلکه پرسش این است که مالکِ این ملک چطور توانسته مجوزهای لازم در این زمینه را بگیرد. نخستین پاسخ را می‌توان بر پایه‌ی عکس‌های هوایی دریافت که در فاصله سال‌های ٢٠٠٦ تا ٢٠١٣ تهیه شده‌اند. بر اساس این عکس‌ها، درخت‌های عمارت توران، یکی‌یکی خشک شده‌اند تا کمیسیون ماده‌ی ٥ نتواند مخل روند تخریب آن شود. از سوی دیگر، به نظر می‌رسد این که چنین عمارتی از سال ٢٠٠٣ در تملک بنیاد اقتصادی کمیته‌ی امداد امام‌خمینی(ره) بوده، فرصت مغتنمی برای تخریب آن ایجاد کرده؛ به‌گونه‌ای که نه ارزش‌های معماری ملک جلب توجه کرده و نه از فضای سبز و درختان تاریخی آن حمایتی شده است. بر اساس مشاهدات عینی، تاکنون ٢٥درصد از ملک ویران شده و بلدوزرها بی هیچ نگرانی‌ای در حال تخریب بنا هستند؛ اما تلاش‌های برخی از معماران دلسوز شهر فعلاً باعث برانگیخته شدنِ توجه مسئولان سازمان میراث فرهنگی و وزارت راه و شهرسازی شده، تا جایی که به‌صورت موقت جلوی روند تخریب گرفته شده است. تصویرهایی از اقدام به تخریب خانه‌ی «توران» : 
.jpg "عنوانhtml")
■ برگرفته از پنج خبر و گزارش در وبگاه «معماری‌نیوز»، یک گزارش در روزنامه‌ی «شرق» و یک خبر در وبگاه «هنرآنلاین» : ـ خانه‌ی توران ثبت اضطراری میراث فرهنگی شد / حضور یگان حفاظت میراث در خانه‌ی توران ـ خانه‌ی تاریخی «توران» زیر تیغ بلدوزرها ـ نیروهای یگان حفاظت میراث بار دیگر راهی خانه‌ی توران شدند ـ گزارش تصویری معماری‌نیوز از تخریب خانه‌ی تاریخی توران ـ عکس‌های خانه‌ی توران قبل و بعد از تخریب ـ خانه‌ی «ملکه توران» در جدال با بلدوزرها ـ اعتراض جمعی از معماران برجسته به تخریب کاخ ملکه توران ■ ویرایش و یکپارچه‌سازی برای بازنشر در iiiwe : امیریاشار فیلا |
