نام مقاله : معماریِ گم‌شده: خانقاه در خراسانِ سده‌ی پنجم پدیدآورندگان : مهرداد قیومی بیدهندی ، سینا سلطانی انتشاریافته در : دوفصل‌نامه‌ی «مطالعات معماری ایران» (شماره‌ی 6، پاییز و زمستان 1393) شمار صفحه‌ها : 21 فرمت : PDF اندازه‌ی فایل : 855 کیلوبایت چکیده : خانقاه در طی تاریخ ایران، به‌ویژه تا پیش از صفویه، در زمره‌ی بناهای پرشمار بوده است. با این همه، از معماریِ آن چندان چیزی نمی‌دانیم. برای شناخت معماری خانقاه باید در طی چندین پژوهش در برهه‌های گوناگون تاریخی و مناطق جغرافیایی ایران و جهان اسلام، همه‌ی منابع نوشتاری عربی و فارسی و ترکی و نیز آثار مرتبط معماری را بررسی کرد. در این بررسی، به مرحله‌ی نخست پیدایی خانقاه در زادگاه آن در ایران، یعنی در سده‌های نخست هجری در خراسان (ربع نیشابور) می‌پردازیم. روش این پژوهش، تفسیری ـ تاریخی و منبع اصلی آن، منابع آغازین نوشتاری مرتبط با خراسان سده‌های نخست است. صوفیان از سده‌ی دوم به‌بعد، در مکان‌هایی جز مسجد استقرار یافتند و از حدود سده‌ی پنجم بود که بنای خاص صوفیان، خانقاه خوانده شد. مظروف یا سازمان خانقاه در خراسان سده‌ی پنجم به دست ابوسعیدابوالخیر قوام یافت. این سازمان ارکانی دارد؛ از ارکان انسانی گرفته تا رسوم خانقاه. کارکردهای خانقاه دامنه‌ای دارد: از همگانی ـ همچون مجلس‌گویی ـ تا خصوصی ـ همچون زاویه‌نشینی و سماع. بنای خانقاه این کارکردها را تحقق می‌بخشید. جای این بنا در درون یا بر کرانه‌ی شهر یا روستا بود، نه در میان راه. اجزای کالبد خانقاه، همچون سازمان آن، طیفی داشت: مکان‌های باز، نیمه‌باز و بسته. مکان‌های باز، یعنی صحن و بام، به کارکردهای همگانی اختصاص داشت و مکان‌های بسته، یعنی جماعت‌خانه و حجره‌ها و صومعه، به کارکردهای خصوصی. مکان‌های نیمه‌باز، یعنی صفه (ایوان) و رواق، مقامی بینابینی داشت. جماعت‌خانه، به مقتضای نیازها و کارکردش، به‌صورت گنبدخانه بود. صحن در میان کالبد خانقاه قرار می‌گرفت و صفه بر صدر صحن. جماعت‌خانه مستقیماً یا به‌واسطه‌ی صفه، به صحن پیوند می‌یافت. حجره‌ها بر گرد صحن یا در دو سوی آن می‌نشستند و درآیگاه (دستگاه ورودی) در میانه‌ی یکی از اضلاع صحن. کلیدواژه‌ها : معماری ایرانی، خراسان، خانقاه، صحن، جماعت‌خانه، حجره، صفه، صومعه، گنبدخانه، درآیگاه، تصوف، عرفان.
|
