■ سابقه تاریخی حمام ها

« حمام ها از دیگر بناهای غیر مذهبی ایران هستند که در شهرها و روستاهای مختلف احداث شده اند .
در بین اقوام مختلف ، از قدیم الایام آئین شستشو ، تطهیر و غسل از اهمیت بخصوصی برخوردار بوده است . در ایران نیز از روزگاران کهن ، شستشوی بدن از دو نظر اهمیت ویژه ای داشته است نخست از جهت یا کی جسم و دیگر از نظر پاکی روان . طبق مدارک موجود توجه به پاکیزگی ، طهارت و مراسم شستشو در ایران زمین به پیش از زمان زرتشت می رسد و بنظر می آید که مهرپرستان ، برای انجام مراسم مذهبی می بایستی به مدت سه روز و سه شب در فواصل معین غسل کنند تا قادر گردند در برنامه های دینی شرکت جویند . اهمیت آب در مذهب مزبور به حدی بود که می بایستی مهرابه ها ، یعنی عبادتگاهایشان ، در محلی قرار گیرد که آبی روان از کنارش بگذرد یا اینکه در کنار چشمه ساری قرار داشته باشد . بدین ترتیب یکی از اعتقادات آئین مهر شستشو و حمام رفتن به عنوان یک فریضه مذهبی بوده است . همانطور که می دانیم در زمان "کارکالا" امپراتور روم که از پیروان میترا بوده ، گرمابه های بسیاری در آنجا ساخته شد و پیروان آئین مهر پیش از ورود به مهرابه ها و برگزاری مراسم مذهبی به اینگونه گرمابه می رفتند و مراسم غسل بجای می آوردند و سپس به مهرابه ها (خورآباد - خرابات) وارد می شدند .
شستشوی کن و آنگه به خرابات خرام تا نگردد ز تو این دیر خراب آلوده
در آئین مزدیسنا نیز پاکی جسم و روان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و از آن بنام "اشوئی" نامبرده شده است .
بر اساس این تفکر و اندیشه وابستگی پاکی جسم و روان به یکدیگر از نعمات بزرگ شمرده میشده است . به همین جهت برای دور نمودن آلودگی و گناه همواره شستشو میکردند و معابدی برای فرشته و پاسدار آب ، آناهیتا ترتیب داده بودند که اگر چه از تشریفات در آن مکان اطلاع کاملی نداریم ولی به احتمال قوی در ارتباط با آب مراسم تطهیر انجام میگرفته است .
در آئین زردتشت نیز به چگونگی تطهیر اشاره شده از آن جمله کلیه مؤمان پس از بیداری از خولب بایستی سه مرتبه از آرنج تا سردست و سپس از پس گوش تا زنخ ، و از میان سر و نیز پاها تا ساق بشویند و آنگاه مراسم مذهبی بجای آورند . (در کارنامه اردشیر بابکان نیز به موضع شستشوی تن و رفتن به آبزن و خلعت پوشیدن نیز اشاره شده است و شاعر بزرگ ایران ، فردوسی آن را چنین به نظم درآورده است :
به بابک چنین گفت زان پس جوان که من پور ساسانم ای پهلوان
نبیره جهاندار شاه اردشیر که بهمنش خواندی همی یادگیر
بیاورد پس جامه پهلوی یکی باره با آلت خسروی
بدو گفت بابک به گرمابه شو همی باش تا خلعت آرند نو
همچنین طبق آئین زردتشتی ، پیش از برگزاری هر یک از نمازهای متداول روزانه ، موظف بودند قسمتهائی از بدن را که با هوا در تماس بود شستشو نمایند . طبق همین آئین بهنگام نزدیک شدن به میت و لمس آن مجبور به غسل میشدند و بالاخره کودکان را نیز در زمان جشن های کشتی (کستی) غسل میدادند و آنگاه سدره می پوشاندند .
فردوسی در اشعار دیگری باز به موضوع شستشو اشاره دارد :
گرانمایه شبگیر برخاستی ز بهر پرستش بیاراستی
سر و تن بشستی نهفته بباغ پرستنده با وی نبودی چراغ
علیرغم اینگونه نوشته ها ، اطلاعات ما در باره وجود حمام ها در پیش از اسلام بسیار اندک است ، حتی در برخی از نوشته های مورخین قرون اولیه اسلام ، عدم وجود حمام در ایران باستان نیز بچشم میخورد .
از طرفی در بعضی منابع بوجود حمام های خصوصی اشاره شده است برای مثال مسعودی در "مروج الذهب" در باب معرفی مهره ها و انگشترهای پرویز شاه ساسانی از انگشتری یاد می کند که نقش آبزن داشته و او آن را بهنگام ورود بحمام در دست میکرده است . بنظر می رسد نوشته از مورخان اسلامی در مورد فقدان حمام در ایران باستان بیشتر منظور حمام عمومی بوده نه خصوصی .
از طرفی منابع تاریخی حکایت از آن دارد که ایجاد حمام های عمومی عموماً با مخالفت سران مذهبی زردتشت روبرو میشده ، بطوری که در این مورد نوشته اند ، هنگامی که بلاش ساسانی 484-488 میلادی تصمیم به ایجاد حمام های عمومی میگیرد با مخالفت شدید بزرگان دین روبرو می شود .
همانطوریکه گفته شد اطلاعات چه در باره حمام های عمومی و چه خصوصی و نحوه معماری آن در ایران باستان اندک است .
کاوش های باستان شناسی سال های اخیر در تخت جمشید مؤید آن است که در زمان هخامنشی استفاده از نوعی حمام معمول و متداول بوده است و در کاوشهای تخت جمشید بقایای یکی از حمام های خصوصی این دوره در یکی از کاخهای آن کشف گردیده است . این حمام از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل شده که توسط پله ای از یکدیگر متمایز می شود . حمام مزبور دارای محوطه کوچکی به اندازه 75/1*25/2 متر بوده و در وسط آن چاه حمام قرار داشته است . روی چاه با آجر مشبک بابعاد 55*55 سانتیمتر پوشانده شده و فاضل آب حمام از روی مشبک بداخل چاه سرازیر میشده است . ضمن کاوش در قسمتهای دیگر حمام و همچنین چاه یاد شده ، لوازم شستشو ، کاسه سفالین و گلابدان نیز بدست آمده است .
استفاده از حمام های خصوصی در دوره اشکانی هم متداول بوده و نمونه های جالبی از آن در کاخ آشور کشف گردیده است .
ظهور اسلام در اوایل قرن هفتم میلادی ، سرنوشت هنری و سیاسی بسیاری از کشورها را نیز تغیر داد و دیری نپائید که قدرت روز افزون اسلام از شرق تا هند و از غرب تا اسپانیا گسترش یافت و بدین ترتیب هنرهای مختلف بویژه معماری دستخوش دگرگونی گردید . پاکی ، طهارت در آئین اسلام از اهمیت ویژه ای برخوردار گردید و غسل های واجب متعدد ، وضو و شستشوی پنجگانه در روز علاوه بر جنبه مذهبی از نظر بهداشتی هم اهمیت فوق العاده ای یافت و نقش مهمی در زندگی روزمره مسلمانان ایفا نمود و بالاخره اهمیت طهارت و پاکی برای مسلمانان بجائی رسید که النظافه من الایمان شعار هر مسلمان گردید . بدین ترتیب فضای شستشو ، یعنی حمام ها از همان آغاز ، در میان فضاهای معماری شهری از اهمیت ویژه ای برخوردار شد .
بر اساس منابع تاریخی از همان آغاز گسترش اسلام در شهرها گرمابه های متعددی احداث شد که مورد استقبال عموم قرار گرفت . البته در آغاز گروهی اندک نسبت به مشروعیت وجود حمام های عمومی مشکوک بودند اما در مجموع ، مخالفت جدی با احداث و گسترش حمام ها بعمل نمیاوردند . بلاذری متوفی (279.هـ) در فتوح البلدان روایتی از مدائنی نقل کرده که بر پایه آن صاحب یکی از حمام های بصره گفته بود که از درآمد حمامش روزانه هزار درهم سود کسب کرده است همچنین طبق منابع تاریخی ، بسیاری از معماران و استادکاران گرمابه های کوفه و و بصره در قرون نخستین اسلامی ، ایرانی بوده اند مانند حمام حاجی سیاه اسواری در بصره . در دوره امویان احداث حمام ها وارد مرحله جدیدی گردید و خلفای این دوره حمام های متعددی در کاخ های خود ایجاد کردند که از آن جمله می توان به حمام معروف امویان در قصر عمرا Qusar Amra در کشور اردن اشاره داشت .
در دوره عباسیان ایجاد حمام ها در شهرهای مختلف رو به گسترش نهاد و طبق مدارک تاریخی در قرن 5 و 6 هجری در قاهره هزار و یکصد و هفتاد حمام وجود داشت . همچنین درباره حمام های بغداد در فاصله قرن سوم الی ششم هجری که یکی از مراکز هنری جهان اسلام بود نقل قولهای متفاوتی ابراز شده است . در کتاب "رسوم دارالخلافه" صابی میخوانیم که تعداد گرمابه های بغداد در زمان معزالدوله هفده هزار و در روزگار عضدالدوله اندکی کمتر از پنجهزار بود و حدود سی هزار کارگر در آنها کار میکردند استدلال نامبرده تعداد گرمابه های اختصاصی را نیز در بر دارد .
در کتاب آل بویه و اوضاع و احوال ایشان میخوانیم : "......حمام عمومی در شهرها و به احتمال قوی در روستاها به تعداد کافی وجود داشته است . گاهی گرمخانه حمام را بقدری گرم میکردند که کسی نمی توانست از شدت حرارت ، در آن مکث کند . زیر کف این حمام ها آتش می افروختند . در بعضی مواقع حمام های عمومی را برای بزرگان قرق میکردند . دیوار داخل حمام را رنگ می نمودند و به آن صورت میکشیدند . صورت کشیدن بالای سر در حمام نیز معمول بود . در جلوی حمام توده ای از خار انباشته میکدند تا آب حمام را با آن گرم کنند . در آن اوقات با وجود آنکه لنگ بستن در حمام در پاره ای از نواحی معمول نبوده است در بعضی از شهرها به مشتریان لنگ میدادند تا ببندند ، هنگامیکه شیخ ابوسعید ابوالخیر در نیشابور به حمام رفت ، حمامی لنگ پاکیزه ای برای بستن بوی داد . از خلفای عباسی مقتدی (نیمه دوم قرن 5 هجری) دستور داد کسی بی لنگ وارد حمام نشود ....
در کاخها و سراهای پادشاهان و خلفا و اعیان حمام خصوصی بنا میکردند در سال 322 هجری قاهر خلیفه دستور داد حمامهائی بسبک رومی ساخته شود و بالاخره یکی از وسائل عمده تعیین جمعیت هر شهر حمام های آن شهر بود که تعداد مشتریان آن را بدست میآوردند و جمعیت را حدس میزدند که در هر حمام ساکنان چند خانه استحمام میکنند و در هر خانه بطور متوسط چند تن سمونت دارند ، مجموع آنها جمعیت تقریبی آن شهر بود" .
متصدیان حمام ها بویژه حمامهای بزرگ سعی میکردند با تمیز نگهداشتن حمام خود و ممانعت از ورود افراد ژنده پوش و کثیف از اعتبار حمامشان کاسته نشود و این مورد برای گروهی از مسافران که از راههای دور با ظاهری آشفته وارد شهر میشدند ایجاد مشکل میکرد . ناصر خسرو در سفرنامه خود به این مشکل اشاره ای دارد : در سفرنامه ناصرخسرو میخوانیم : "و خواستم که در گرمابه روم ، باشد که گرم شود ، که هوا سرد بود و جامه نبود . من و برادرم هر یک به لنگی کهنه پوشیده بودیم و پلاس پاره ای در پشت بسته از سرما ، گفتم اکنون ما را در حمام که گذارد ؟ خرجینکی بود که کتاب در آن می نهادم - بفروختم و از بهای آن درمکی چند سیاه در کاغذی کردم که به گرمابه بان دهم ، در ما نگریست ، پنداشت که ما دیوانه ایم گفت بروید که هم اکنون مردم از گرمابه بیرون می آیند و نگذاشت که ما به گرمابه بدر رویم . "بهمین سبب در معدودی از شهرها در کنار دروازه ها ، امتداد بازار ، حمام هائی احداث می شد که بیشتر مورد استفاده کاروانیان قرار میگرفت .
در زمان غازان خان بهنگام اقدامات و فعالیتهای عمرانی در کنار هر یک از دروازه های تبریز کاروانسراها و حمام هائی جهت تجار و کاروانیان احداث شد که کاروانیان می بایست ابتدا برای ارزیابی مال التجاره و پرداخت مالیات کالای خود به کاروانسرا رفته و سپس وارد حمام شوند .
در دوره سلجوقی که عصر شکوفائی معماری اسلامی است تحولات چشمگیری در ایجاد بناهای عام المنفعه مانند گرمابه ها بچشم میخورد . گرچه حملات ویرانگر مغول بسیاری از شهرهای آباد عصر سلجوقی را به ویرانی کشاند ولی منابع تاریخی نشانگر آنست که در ایندوره معماری حمام ها بویژه در شهرهای بزرگ اهمیت فوق العاده ای یافته است .
گرچه کاوشهای باستان شناسی در شهرهای معروف ایندوره انجام نگرفته ولی بررسی های انجام شده در موارد معدودی نشان میدهد که معماران سلجوقی در ایجاد اینگونه بناها مبتکر بوده اند . در کنگاور ضمن کاوشهای باستان شناسی بقایای حمامی از عهد سلجوقی ظاهر شده است . کاوشهای باستان شناسی در شهر معروف اسلامی جرجان که منجر به کشف یکی از حمام های ایندوره گردید مؤید نظریه مذکور است . بقایای این حمام در کنار یکی از خیابانهای اصلی شهر قرار گرفته و با مصالح ساختمانی آجر - آهک و گچ ساخته شده است . کانال های متعددی از آجر برای آب و فاضل آب تعبیه شده و آن بوسیله تنبوشه های سفالی بداخل گرمخانه جریان داشته است . از اشیاء جالب توجه مکشوفه در این حمام شیشه های مخصوص برای حجامت بوده است .در دوره ایلخانی نیز همانند دیگر فعالیت های معماری برای ایجاد بناهای عام المنفعه حمام های زیادی در شهرها و روستاها بویژه در شهرهای مورد علاقه حکمرانان ایلخانی مانند تبریز ، مراغه ، اردبیل و سلطانیه ایجاد گردید . عصر شکوفائی ایجاد حمام ها را باید متعلق به دوره صفوی دانست و در ایندوره ایجاد حمام ها در تمامی شهرهای ایران رو به گسترش نهاد . در سفرنامه شاردن آمده است که اصفهان بهنگام اقامت وی دارای 163 مسجد 48 مدرسه 1082 کاروانسرا و 272 حمام بوده است .
حمام های زیبای عصر صفویه که هنوز تعدادی از آن در شهرهای مختلف بجای مانده (حمام خسروآقا - گنجعلی خان) نشان دهنده ذوق معماران و هنرمندان ایندوره است .
بعد از عصر صفوی احداث حمام بشیوه گذشته ادامه یافت و نمونه های زیبائی (مانند حمام وکیل در شیراز) ایجاد گردید . با شروع قرن حاضر و دگرگونی در زندگی روزمره بتدریج ایجاد و گسترش حمام بسبک سابق متوقف گردید و بیشتر استفاده از حمامهای خصوصی در منازل مرسوم و متداول شد.



منبع
معماری ایران دوره اسلامی