در زمانی نه چندان دور در تمام شهرها اغلب ساختمان ها با خشت خام، گچ و کاهگل بنا شده و این مصالح به طرز شگفتی با زندگی ایرانی تناسب داشته و شگفتی هایی را در خود دارد. کاهگل در قالب تناسبات دلپذیر ترکیب با کاشی، چوب و یا سنگ و مصالحی مشابه ترکیب شده و معماران ایرانی از آن ها برای تزیین ساختمان ها کمک گرفته اند. در مجموع شهر ایرانی برای مردم این سرزمین با خصوصیات معینی و با یک معماری موزون، اصیل و تناسبات زیبا بنا شده است. با بهره گیری از این مصالح و بر روی فلات ایران، در چشم انداز شهرها، بام های کاهگلی میان آدمیان و حرارت خورشید حفاظ می شده اند.
بدین ترتیب بادگیرها شهر را تهویه کرده، نورگیرها به تالارها و هشتی ها سایه روشن ملایمی می داده اند و حیاط های گود که اطاق ها آن ها را دور می زده اند یک حوض سنگی و چند درخت را در میان گرفته نیز به زندگی ایرانی لطافت می بخشیده اند. هم اکنون نیز در میان وزن حجم های کاهگلی بام های گنبدی و بادگیرهای سر به آسمان کشیده پوشش دالان ها و تیمچه های بازاری، حسینیه ها و بالاخره گنبد و مناره های مسجد جامع و مساجد دیگر و بقعه ها به چشم می خورد.
با این وصف باید تاکید کرد که تاریخ شروع مصرف کاهگل را در تمدن ایران نمی توان دقیقا تعیین نمود لکن وجود آن در قدیم ترین آثار معماری فلات دلیلی است بر این که این ماده با زندگی اقوام سرزمین ایران از ابتدا آمیخته شده و شناسایی و استفاده از آن طی قرون نسل به نسل رسیده است. برای آسایش قوم ایرانی معماران، شهرها را با قشری از کاهگل پوشانیدند و از میان این پوشش سبزی شاخه درختان از حیاط ها بیرون آمد. رنگ دلنشین کاهگل نه تنها زیبایی فوق العاده ای به شهر ایرانی می داده بلکه بر زندگی مردم روشنی و رنگ بخصوصی می پاشیده است. این خمیر در سرزمین ما به صورت یکی از مصالح اساسی در انواع معماری مختلف بکار رفته و با دست آدمیان و با نیت خوش به روی همه شهرهای ایرانی کشیده شده و زندگی در شرایط اقلیمی بهتری زیر حمایت آن ادامه می یافت. ترتیب ماده کاهگل از ابتدا تا امروز یکسان بوده و شامل دو ماه ساده است.
ماده اول کاه است که پس از درو گندم و خشک شدن و کوبیدن و با کمک چهار شاخ به هوا پرتاب شدن با جزئی نسیمی، از دانه های گندم جدا شده آرام بر روی زمین می ریزد، سپس آن را جمع آوری نموده و برای مصرف های مختلفی انباشته می کنند. به این ترتیب در اغلب نقاط ایران کاه به آسانی و به ارزانی به دست می آید، الیاف آن ماده گل را بهم می کشد و گل را مسلح می کند همان طور که آهن بتون را. ماده دوم گل است که حتی المقدور برای ساختن از خاک رس استفاده می کنند، قبل از این که خاک را آب بدهند آن را با کاه به خوبی مخلوط می کنند و به شکل تپه کوچکی در می آورند، میان آن را گود می کنند و داخل آن به نرمی آب می ریزند، خاک و کاه را با آب می اندازند تا در آب گل، زردی کاه نمودار شود، سپس خمیر را مالش می دهند و به تدریج کاهگل ساخته می شود. با وجودی که ساختن این خمیر در نهایت سادگی انجام می شود، مع هذا چگونگی مخلوط و مقدار هر کدام از ماده امری حساس است، با کمبود کاه ماده کاهگل ترک بر می دارد با کم بود مقدار خاک الیاف کاه مانع روانی آب باران می شود.
کاهگلی که برای پوشش بام ها ساخته می شود کاه کمتری دارد و در عوض به خمیر آن خاک شنی، از شن چاه می افزایند تا در مقابل باران به جای کاه قشر کاهگل را تقویت نماید و در مورد کاهگلی که برای پوشش دیوار تهیه می شود کاه بیشتری به مخلوط اضافه می کنند تا متن کاهگل صاف تر شود و نیز ترک بر ندارد. با به کار بردن خاک رس سرخ تری کاهگل رنگ سرخی به خود می گیرد و متن آن برای گرفتن نقوشی از گچ آماده می شود. قشر کاهگل عایق است، گرما و سرما از آن عبور نمی کند، باران از پوشش های گنبدی و سقف های طاقی آن نشست نمی کند، همهمه کوچه ها و بازارها در آن گم می شود و لازم به توضیح نیست که گردآمدن خواص این چند عایق در یک ماده به ندرت دیده شده است.
کاهگل ارزان بوده و در اغلب شهرهای ایران به فراوانی یافت می
شده است. قیمت خروار آن ناچیز بوده و با این مقدار کاه سطوح بزرگی از اندود گل را مسلح می کرده اند. ضمن آن که کاهگل را همه کس می توانسته بسازد و ماوای خود را با آن بپوشاند و حفظ کند. اندود کاهگل آسان کشیده می شده، آدمی با یک دست خمیر آن را بر می دارد و بر روی سطح دلخواه پهن می کند. در این مورد حتی بکار بردن ماله در کشیدن آن روی سطوح نشانی از امکانات صاحب خانه بوده است. کاهگل مانند خمیر نرمی بر هر حجمی پوشانیده می شود و در این مورد معماران حداکثر استفاده را نموده و توانسته اند برای شهر های ایرانی میراث ارزنده ای از حجم های جالب به جا گذارند.
گر چه کاهگل به سهولت و به ارزانی به دست می آید لکن به علت خواص فوق العاده ای که در بر دارد به صورت متن شهرهای ایرانی درآمده و به بنایی قدم گذاشته است، به کلبه بی بضاعتان، به اعیان نشین ها، به کوره ها، به بازارها، به حمام ها، به تکیه ها و بالاخره به مسجدها، و همه این ساختمان های شهر با کوچه هایی که میان دیوارهای کاهگلی می دود به هم مربوط می شود. معماران تیز هوش از گرمی رنگ کاهگل برای متن تزیینات دیواری داخل بنا نیز استفاده کرده اند. دیوار
حیاط های داخلی را از بهترین خمیر سرخ فام پوشانیده و بر آن با خطوط برجسته گچ نقش های هندسی انداخته اند و یا آن را به داخل هشتی های ورودی کشیده و بر آن نقش های تصویری ساخته اند. رنگ کاهگل نور شدید و گاه زننده آفتاب سرزمین ما را برای ساکنان آن مطبوع نموده و در گرفتن فصل سال برگشت اشعه خورشید و حرارت آن را از روی بام ها و یا دیوارهای کاهگلی به حداقل رسانیده است. استقامت و دوام آن قابل ستایش است. تنها در مناطقی باران های فصلی شدید ببارد، ناچار هر چند سال یک بار اندود تازه ای از کاهگل بر روی اندود سابق بام که قسمتی به هم فشرده است صورت می گیرد.
به این ترتیب تعمیر و تقویت آن امر ساده ای است و احتیاج به تخصص ندارد، این تعمیر برای پوشش دیوارها کمتر اتفاق می افتد، کاهگل سال ها بروی دیوارها می ماند به طوری که اندود بناهای رها شده قرون گذشته هنوز برجاست.
