■ عنوان مقاله: گونه‌شناسی آسیاب‌های قناتی نایین
■ نویسندگان: مهدی سلطانی، مهدی رییسی، مهسا فهامی ■ انتشاریافته در: فصلنامه‌ی علمی ـ پژوهشی «مسکن و محیط روستا»، دوره‌ی ۳۵، شماره‌ی ۱۵۶، (۱۲ ـ ۱۳۹۵). ■ چکیده : آسیاب‌ها، این دستاوردهای معماری و مهندسی ایران، در گذشته نقش حیاتی در زندگی مردم داشته‌اند ولی در سال‌های اخیر در اثر برخی عوامل مانند خشک یا کم‌آب شدن قنات‌ها و در نتیجه عدم مقرون به‌صرفه بودن، رونق خود را از دست داده‌اند. این بناها به‌عنوان میراثی از دانش گذشتگان و نمودی از بهره‌برداری مناسب از محیط، تلفیق و تجمیعی از علوم و فنون گوناگون (در زمینه‌های معماری، سازه، مهندسی آب و مهندسی مکانیک و معدن) هستند. کارکرد آسیاب‌ها به‌عنوان یکی از بناهای وابسته به قنات، باعث شده که در نقطه‌ای استقرار یابند که امکان دسترسی و استفاده از آب قنات برای آن‌ها فراهم باشد. در آسیاب آب دیده نمی‌شود، امّا تجلّی نیروی آن را در حرکت سنگ آسیاب می‌توان دید و پیرو عملکردی بودن بنا، آب نیز تنها جنبه‌ی عملکردی خود را آشکار می‌کند. بر پایه‌ی پیمایش میدانی مشخّص شد در محدوده‌ی شهرستان نایین ۱۲ آسیاب به جا مانده و تعدادی نیز یکسره ویران شده‌اند. از این رو، صرف بررسی و مستندنگاری آن‌ها ارزشمند است. با این همه، در آسیاب‌های نایین نوعی گونه‌گونی کالبدی ویژه مشاهده می‌شود، یعنی هر آسیاب اجزا، حجم و تناسبات خاص خود را دارد؛ حال آن که محدوده‌ی استقرار این بناها کوچک، اقلیم این محدوده یکسان و منبع آب همه‌ی آن‌ها قنات است؛ حتّی نحوه کارکرد آن‌ها تقریباً یکسان بوده است. سه جزء متفاوت ولی در عین حال مکمل در یک آسیاب، فضاهای معماری، کانال‌های ورود و خروج آب و تنوره، اجزای سیستم مکانیکی مانند چرخاب (توربین، پره‌ها و تبری) هستند که در آسیاب‌های نایین تنوعی جالب توجّه دارند. مقاله می‌کوشد عوامل مؤثر بر این گوناگونی را شناسایی کند و یک گونه‌شناسی از این آسیاب‌ها ارائه دهد. نتایج بررسی نشان داد که آسیاب‌های نایین بر‌اساس معیارهای معماری و موقعیت قرارگیری به ۳ گونه رو زمینی، دستکند زیرزمینی و دستکند بر دیواره رسی قابل تقسیم‌بندی هستند. روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای و برداشت میدانی است. نقشه‌های برداشت‌شده از آسیاب‌ها، برای اوّلین بار در این مقاله ارائه شده است. ■ کلیدواژه‌ها : آسیاب، قنات، گونه‌شناسی، نایین، معماری.
|
