■ توسعه حیات در کویر

هوالحکیم
توسعه حیات در کویر
جلال بهرامی
Development of Life In Desert


چکیده مقاله

1/ ما در کشوری زندگی می کنیم که در حدود سه چهارم مناطق ان در محدوده گرم و خشک و نزدیک به 3
مساحت ان کاملا کویری است.وجود صدها محوطه باستانی در یزد ،کرمان،کاشان،نطنزو.....موید ان است که انسانها در طول تاریخ با توجه به
قدمت حضورشان همه این مناطق را زیر پا گذاشته و با مشاهده اندک پتانسیل زیست-انسانی با توجه بهتکنیک در دسترس بنیان زندگی اجتماعی را بنا نهاده اند.
شرایط آب و هوایی در کویر دشوار است اما با طراحی های همساز با اقلیم در این مناطق،گذشتگان بر شرایطدشوار ان فایق امده و زندگی در این مناطق را آسان نموده اند.
در حال حاضر طراحی های نامناسب بدون در نظر گرفتن شرایط اقلیمی در بعضی نقاط موجب شده تا مردم بااین تصور که زندگی در این مناطق بسیار دشوار است حاشیه کویرها را ترک کرده به مناطق با شرایط آب وهوایی مناسب تر کوچ کنند.و در دسته دیگر ازاین مناطق که برای سکونت دایم مناسب نمی باشد ولی دارای
جاذبه های گردشگری فراوانی است ،در نظر نگرفتن امکانات و تسهیلات لازم برای گردشگران موجب شدهکه این بخش عظیم از سرمایه ملی به دست فراموشی سپرده شود .مطالعه راهکارهای ابتکاری پیشینیان برای دستیابی مطلوب ترین پاسخ به نیاز زیستی ساکنان این مناطق،تعریف نمودن درست مفهوم توسعه حیات در کویر و خلق راهکارهای ابتکاری ودر راستای طراحی همساز بااقلیم این مناطق ،بدون شک تنها راه بقای این سرزمینها به عنوان مهماندار انسان خواهد بود .
لذا این تحقیق تلاشی است در جهت توسعه حیات در کویر وبیان نحوه پیدایش کویرها ، معرفی جاذبه هایگردشگری کویرها و در نهایت دستیابی به راه حلهایی برای طراحی دراین گونه مناطق در راستایتبدیل پتانسیل های نهفته این سرزمینها و تبدیل به انرژی های کاربردی در فضاست


توسعه حیات در کویر
:مقدمه
"کویر انتهای زمین است .پایان سرزمین حیات .در کویر گویی به مرز عالم دیگرنزدیکیم و از آن است کهماورالطبیعه را که همواره فلاسفه از آن سخن گفته اند و مذهب بدان می خواند در کویر به چشم می توان دید می توان احساس کرد
با آنکه بخش عظیمی از کشورمان کویریست اما اکثر مردم تصور درستی از این مناطق ندارند.قبل از ورود به هر بحث در زمینه معماری کویری و توسعه حیات در این مناطق ،بهتر است تعریف کاملی ازکویر و نحوه پیدایش آن ارایه داده شود.آنچه در فرهنگ دهخدا در تعریف واژه کویر آمده چنین است
"کویرهای ایران دریاهای قدیمی خشک شده ای است که به تدریج آب آنها تبخیر شده ،املاح موجود در آنهارسوب کرده و اراضی بایر نمک زار و بی حاصلی را تشکیل داده است .در بعضی نقاط این کویرها رشته هایمنفردی از کوههای اطراف پیش آمده و تشکیل نواحی کوهستانی بسیار خشک می دهدو چون هوای ایننواحی بسیار خشک است اختلاف درجه حرارت در آن بیشترمحسوس است به قسمی که درجه حرارت روز درحدود 65 تا 70 درجه و حرارت شب در حدود 3 الی صفر درجه است به همین جهت سنگ کوههای مذبوربراثر اختلاف درجه حرارت متلاشی شده وبه صورت شن و ماسه در می آید و دستخوش باد قرار می گیرد.تپههای شنی که آنها را عموما ریگ روان می گویند تشکیل رشته هایی به طول چندین کیلومتر و به ارتفاعچهل متر می دهد که پیوسته محل آنها در تغییر است.در ناحیه کویرآب بسیار کم است ،قناتها و چشمه سارها
به غایت کم آب و اغلب شوراست
سه منطقه مشخص کویری در ایران شامل کویر مرکزی یا دشت کویر،کویر لوت وکویر جازموریان است.اطراف کویرها رشته کوههایی است و هر چه از کوهپایه
ها به مرکز این کویرها پیش می رویم شرایط آب وهوایی خشن تر و بالطبع زیست مشکل تر خواهد بود.آبو هوای گرم و خشک در تابستان و سرد و خشک در
زمستان ،بارندگی و رطوبت بسیار کم، پوشش گیاهیبسیار اندک ،بادهای همراه با گرد و غبار از خصوصیاتکلی این مناطق است.آنچه در این کویرها و
مناطق گرم و خشک موجب تجمع انسانها و دربعضی نقاط آن منجر به تشکیل شهرها شده استسه منطقه مشخص کویری ایرانسفره های غنی آب وخاک مطلوب برای
کشاورزی بوده.برای" مثال دردشتها و هموارهای شیر کوه سفره های غنی آب موجب شکل گیریکاروانسرای مرنجاب.ما،خذ-نگارندهشهری به بزرگی یزد شده"( 4) ولی در قسمتهایی که فقط چند رشته چاه وجود داشته تنها تعدادی کاروانسرادیده می شود نظیرکاروانسرای مرنجاب که در کنار قنات آب شیرین در زمان صفوی ساخته شده است


معماری سنتی در مناطق گرم و خشک
شرایط آب و هوایی و جغرافیایی بر نحوه چیدمان عناصر معماری و خصوصیات کالبدی بنا در گذشته تاثیربسزایی داشته است .چنانچه تمام ساختمانها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی همچون آب ، باد ، تابشخورشید و.....ساخته می شده است.فرم بناها در این مناطق به صورت کاملا محصور و درونگرا بوده ،ارتفاع اتاقها نسبتا زیاد و طاقها غالبا قوسی وگنبدی ساخته می شده.دیوارهای نسبتا قطور که غالبا با خشت و گل و آجر ساخته می شده از دیگر ویژگیهای معماری سنتی در این مناطق است. کف ابنیه و خصوصا حیاط پایین تر از سطح معابر ساخته می شده.خانه ها دارای دو قسمت زمستان نشین و تابستان نشین بوده و اغلب زیرزمین و ایوان داشته اند.در
بسیاری از این مناطق برای استفاده از باد مطلوب به منظور تهویه فضاها ،از بادگیر استفاده می شده که شایدبتوان آن را یکی از نشانه های شهری مناطق کویری دانست.به منظور تامین آب لازم برای زندگی ، از قنات و ساخت آب انبار استفاده نموده و برای تامین آب خنک درتابستان از ساخت یخچال بهره می جستند.
• توسعه حیات
شاید بهتر باشد کویرها را به دو دسته تقسیم کنیم :
• مناطقی که برای سکونت و استقرار دایم مناسبند که شهرها و شهرستانهای زیادی در این دستهمناطق شکل یافته اند و همانطور که پیشتر به آن اشاره شد علت پیدایش این شهرها وجود آب لازمو کافی برای زندگی بوده است .
• دسته دوم مناطق کویری هستند که برای سکونت دایم مناسب نیستند .و به دلیل نداشتن آب کافیو آب و هوای خشن تر ،پتانسیل لازم برای تشکیل شهر را در خود ندارند اما دارای جاذبه هایتوریستی و گردشگری فراوانی هستند و در گذشته بسیاری از راههای اصلی از دل این کویرها عبورمی کرده و ما امروزه شاهد کاروانسراهای قدیمی بسیاری نظیر قصر بهرام و کاروانسرای مرنجاب و......در کنار این مسیرهای اصلی هستیم .
نحوه برخورد با مسئله توسعه حیات در این دو منطقه متفاوت است . در دسته اول ما با مجموعه ای از بناهایمسکونی و خدماتی و ...........مواجهیم و توسعه حیات در آنها به معنای ایجاد فضاهای لازم برای زندگی دایموهمخوان با بافت سنتی و در عین حال همساز با اقلیم است که توان پاسخگویی به نیاز ساکنان آن و تامینآسایش آنها را داشته باشد. از آنجا که بحث در مورد آن بسیار مفصل آست و کتابها و مقالات زیادی تاکنوندر مورد آن به چاپ رسیده در مقاله حاضر به بحث در مورد کویرهای دسته دوم پرداخته می شود .چرا کهبخشعظیمی از سرمایه توریستی کشور است که به علت بی توجهی و در نظر نگرفتن امکانات لازم ،به دستهفراموشی سپرده شده است. توسعه حیات در این مناطق به معنای ایجاد امکانات و تسهیلاتی است تا انسانهابتوانند از طبیعت زیبای کویر و آثار به جای مانده از گذشتگان در قلب این کویرها استفاده کنند تا صدایقدمهای گردشگران ،به این کویرها جانی دوباره بخشد .به عبارت دیگرتوسعه حیات در این کویرها به معنایرونق دوباره این سرزمینها به عنوان مهماندار توریستان و گردشگران است. در این کویرها معماران با طراحیدر بافت مسکونی مواجه نیستند بلکه با طراحی اقامتگاههایی برای اقامت چند روزه و مراکزی نظیر رصد خانه
و مراکز کویر شناسی و از این قبیل روبرو هستند تا با قرار دادن امکانات لازم برای گردشگران ، دوباره حیاترا به این مناطق باز گردانند .کویر مرنجاب نمونه ای کامل از این دسته کویر هاست .
• جاذبه های گردشگری کویر
در شهرها ما نتنها با مشکل آلودگی صوتی دست و پنجه نرم می کنیم ،که با مشکل آلودگی وشلوغی بصرینیز مواجهیم.آن چیز که کویر را خاص می کند ،گستردگی افق ،جهان خالی از شلوغی بصری و گسترهءبینهایت آن است .در بطن کویرها مفاهیم عرفانی بسیاری نهفته است . سرزمینی که بر خلاف شهرهای هزاررنگمان ، تنها یک رنگ غالب تمام سطح آن را پوشانیده است ،رنگ خاک،خاکی که آغاز خلقت و آفرینش آزآن بود..به همین دلیل از دیر باز برای خود شناسی به این سرزمینها سفر می کردند،تا در خلوت آن و سکوتی که درهیچکجا به این اندازه پر معنا و مفهوم نیست ،صدای درونی خود را بشنوند و آغاز خلقت خود را ببینند. چهارعنصر اصلی یا همان عناصر اربعه ، خاک و آب و بادوآتش ، بیش از هر کجای دیگر در مقابل دیدگان انسانقرار میگیرد.زیرا که این عناصر طبیعت کویر را تشکیل می دهند .
تپه ها شنی ،از دیگر جذابیتهاییست که در بعضی مناطق کویری دیده میشود .دنیایی از اشکال مواج که باد درهر لحظه آن را جابجا می کند.و نقشی دیگر بر آن ترسیم می کند.
بسیاری از گردشگران برای شبهای پر ستاره و رصد ستارگان.و دسته ای دیگر برای عکاسی از این طبیعتبکر و دست نخورده عازم این مناطق می شوند. در بسیاری از این کویرها ابنیه با ارزشی واقع شده که میراثگذشتگانمان است. در کویری همچون کویر مرنجاب ،دریاچه نمک نیز بر دیگر عناصر جذاب آن افزوده است.
جاذبه های گرد ش گری مرنجاب کویر مرنجاب در کنار آران و بیدگل• اصولی برای طراحی در کویرما در جایگاهی قرار داریم که از یکطرف یادگارهای گذشتگان و تجزیه و تحلیل آن ما را در رسیدن به اصولیبرای طراحی راهنمایی می کند و از طرف دیگر با طبیعتی روبرو هستیم که خود بهترین راهنمای معماران در
طراحیست و چه بسا گذشتگان بسیاری از ابتکارات خود را از طبیعت ،این معلم بزرگ،آموخته اند.به طورمختصر به اصولی که معماران در گذشته برای طراحی در این نوع مناطق به کار می بردند اشاره شد آنچه دراینجا لازم است به آن پرداخته شود آن اصولی است که طبیعت این مناطق پیشروی معماران قرار میدهد.نتنها فرمها یی که در دل طبیعت قرار دارد ، که آنچه از تجزیه و تحلیل و بررسی رفتار و ساختارموجودات ساکن در آنها بدست می آید نیز اصولی است که طبیعت در اختیار طراحان قرار میدهد تا آنها را درمعرض کشف و تجربه قرار دهند. وظیفه خطیری بر عهده ماست که آن را از طبیعت استخراج کنیم.
بنابر این می توان چگونگی برخورد و رفتار موجودات زنده کویر و نحوه سازگاری آنها را با محیط خود و حتیاسکلت بندی آنها را بدقت بررسی کرد و مسلما به اصول مهمی در طراحی این مناطق رسید ."انسانها دریونان باستان با دنبال کردن ردپای بزها و گوسفندان خود مسیر بهینه برای جاده کشی را انتخاب میکردند. یکی از ساده ترین نحوه استفاده از رفتار حیوانات است .بنابر این شناخت دقیق عواملی که باعث ایجاد عدم آسایش ساکنان در این مناطق می شودضروریست.تعدادی از این عوامل عبارتند از : بادهای شدید همراه با گرد و غبار ،کمبود آب ، گرمای شدید،خشکی هوا و .................سپس باید به بررسی نحوه برخوردوواکنش حیوانات وگیاهان و انسانها نسبت به اینعوامل پرداخت .
• باد
انسانهایی که در کویر زندگی می کنند پوششی ساده دارند و در موقع وزشبادهای شدید و همراه با گرد و غبار دستارهایی که بر سر دارند بر صورت میکشند تا از گرد و غبار در امان باشند.7)دستاری که در هنگام وزش باد بر صورت )می کشندگیاهان کویر یا نظیر کاکتوسها پوششی سخت و نفوذ ناپذیر دارند و یا مانند بوته های خار سبک و متخلخلندکه این پوشش هر چه به سمت تپه های شنی پیش می رویم فشرده تر و خارها بیشتر در هم گره می خورند
زیرا در کنار تپه های شنی باد گرد غبار بیشتری باخود حمل می کند .همچنین نحوه گسترش این گیاهانافقی است .
بعضی جانوران کویری مانند مار به هنگام طوفان به عمق زمین پناه می برند تا از آسیب در امان باشند .. فرم های منحنی که در این طبیعتها دیده می شود حاصل سالها فرسایش بوسیله باد است.
کویر مرنجاب ءفرمهایی که در اثر وزش باد بر روی تپه هایشنی ایجاد شده ءما،خذ نگارنده• اصول استخراج شده برای طراحی :-1 نماهای ساختمان مانند پوشش انسانهای کویر باید ساده و عاری از هر تزئیناتی باشد زیرا باد موجب ازبینرفتن آن می شود.استفاده از پوششی متحرک در مقابل نمای ساختمان که در هنگام طوفا ن شن جلوی نفوذ گرد و غبار ازطریق روزنهای ساختمان را بگیرد


-2 استفاده از سازه هایی شبیه به سازه های فضایی می تواند مانند بوته های خار هم سبک و متخلخلباشد وهم مانع نفوذ گرد و غبار به داخل فضاشود .-3 استفاده از عمق زمین برایجلوگیری از فرسایش .-4 استفاده از فرمهای منحنی استخراج شده از طبیعت ماسه های روان .هر چه فرمها نر متر باشد حرکتباد بر روی آنها آهسته تر است و بنابر این تخریب و فرسایش کمتر.• کمبود آبانسانها برای تامین آب مورد نیاز خود به حفر چاه دست می زنند و در مواردی نیز از ساقه بعضی گیاهان
استفاده می کنند.
بعضی گیاهان کویر دارای دو نوع ریشه هستند ،یکی ریشه ها ی سطحی برای جمع آوری آب باران و دیگرریشه های عمیق برای رسیدن و دسترسی به آبهای زیر زمینی.
جانوران کویری اکثرا پوستی سخت با منافذ اندک دارند و این باعث می شود تبخیر آب از سطح پوستشانکمتر اتفاق بیفتد و بنابر این کمتر به آب نیاز داشته باشند
• اصول استخراج شده برای طراحی:-1 قرار دادن پوسته ای سخت با منافذ اندکدر اطراف ساختمان
-2 قرارگیری قسمتهایی از ساختمان در عمق
زمین به منظور دستیابی به آبهای زیرزمینی و استفاده از آن برای افزایش رطوبت در فضا ها .
• گرمای شدیدانسانها در گرمای شدید این سرزمینها سایه ای خنک و دلپذیر را طلب می کنند ، سایه درختی ،دیواری و
..........به همین دلیل سایه در این کویرهایتفیده معنایی ویژه می یابد.
حیوانات از گرمای شدید به اعماق خاک پناهمی برند و خزندگانی مانند مار خانه هایشان بهصورت حفره هایی در دل خاک است .گیاهانی همچون خار با شاخه های تودر توی خود مانع تابش مستقیم نور خورشید به سطح درونی می شوند
و همچنین این شاخه ها بر روی یکدیگر ایجاد سایه می کنند .فرمهای منحنی موجود در سایت در قسمتهایی نظیر آنچه در شکل دیده می شود ، سا یه های دلپذیری ایجاد
می کنند که باعث خنک شدن زمین قرار گرفته در سا یه می شوند.
اصول استخراج شده برای طراحی:
-1 با قرار دادن ساختمان در عمق زمین می توان آن را از تغییرات و نوسانات جوی محافظت کرد .پوستهزمین مانند یک عایق حرارتی عمل می کند.
-2 استفاده از سازه های فضایی که سا ختاری همانند بوته های خار دارد مانع تابش مستقیم نور خورشیدبه سطح درونی می شوند.
-3 فرمهای منحنی و شیبداری که در این طبیعت بر روی شنهای روان شکل گرفته موجب می شود کهتابش خورشید که در بیشتر مواقع عمودی است را به صورت مایل دریافت کند


نتیجه

معماری نیز همچون موجودات زنده باید همساز با طبیعت و منطبق با عوامل اقلیمی و بستری باشد که درآن شکل می گیرد.همانطور که هر نوع گل و پوشش گیاهی در کویر نمی تواند رشد کند وهر حیوانی درشرایط کویری نمی تواند زندگی کند ، هر نوع معماری نیز قابل استفاده در کویر نیست .تنها موجوداتی میتوانند در این سرزمینها به حیات خود ادامه دهند که سیستم بدنشان با شرایط کویری سازگار باشد .و بالطبعمعماری می تواند آسایش ساکنین این مناطق را ایجاد کند که همساز با اقلیم مناطق کویری باشد.الهام ازطبیعت و تجزیه و تحلیل ساختار موجودات کویری و چگونگی برخورد آنها با شرایط سخت کویر و نظارهطبیعت کویر از همه زوایای ممکن و فرمهایی که در طبیعت وجود دارد ،مسلما ما را به راه حلهایی مناسب درجهت طراحی در اینگونه مناطق خواهد رسانید . با امید اینکه روزی این پهنه ء آرام و ناشناخته در معرض دید
و کشف معماران و گردشگران قرار گیرد


منابع و ماخذ:
-1 دکتر علی شریعتی – هبوط در کویر ––
2– . دکتر محمد معین-لغت نامه علی اکبر دهخدا 1351 -- چاپ سیروس
-3 فرامرز پارسی - کویر و معماری کویری- مجله معمار 26-4 همان ماخذ
-5 برای مطالعه بیشتر در این زمینه به کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی نوشته آقای وحید قبادیان مراجعه کنید
-6 آنتونی سی آنتونیادس –بوطیقای معماری- 1381 - انتشارات سروش
حسین حلیمی و منیزه اسلامبولچی- انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی