ابوبکر محمدبن‌حسین کرجی، دانشمند ایرانی سده‌های چهارم و پنجم، نخستین کسی‌ست که نقشه‌برداری زمینی را مطرح کرده است. وی برای هدایتِ راستا و شیبِ کف قنات، روش‌هایی ارائه کرده که از نظر اصول ریاضی درست منطبق بر آن چیزی‌ست که امروزه در نقشه‌برداری‌های زیرزمینی انجام می‌گیرد...
نام مقاله : ترازهای کرجی پدیدآورنده : غلامحسین رحیمی چکیده : ابوبکر محمدبن‌حسین کرجی (۹۵۳ تا ۱۰۲۹ میلادی)، ریاضی‌دان و آب‌شناس نیمه‌ی دوم سده‌ی چهارم و آغاز سده‌ی پنجم هجری، در «إنباط المیاه الخفیه» (استخراج آب‌های پنهانی) به معرفی و تشریح ترازهای متداول عصر خود پرداخته است. در نوشتار یادشده، افزون بر چهار ترازی که به‌عنوان ابزارهای موجود بررسی شده‌اند، کرجی دو تراز دیگر: «تراز شاقولی مدرج» و «تراز دوربینی مدرج» را نیز به‌عنوان ابداعاتِ خود بر آن‌ها افزوده است. در این مقاله، پس از معرفی چهار ابزار نخست، این دو تراز با تکیه بر روش کرجی برای مدرج کردن، با شرح بیش‌تری بررسی شده‌اند و مثال‌هایی از کاربرد آن‌ها نیز آورده شده است. کلیدواژه‌ها : نقشه‌برداری ، تراز ، شاقول ، مدرج کردن ، کرجی ، استخراج آب‌های پنهانی. گفتنی‌ست، در تاریخ ریاضیات کارهای کرجی بدان سبب اهمیت دارد که نشان‌دهنده‌ی تنها نظریه در زمینه‌ی محاسبات جبری در میان مسلمانان است. او از راه کاربرد منظم اعمال حساب در فاصله (بازه)، مبنای تازه‌ای برای جبر پی نهاد، و کتاب پرآوازه‌ی وی به نام «الفخری» نخستین شرح جبر چندجمله‌ای‌ها بود. کرجی کوشش داشت که عملیات حساب را برای عبارات و جمله‌های ناگویا به کار بندد. چندی از مهم‌ترین دستاوردهای وی را برمی‌شماریم : به احتمال فراوان، کرجی نخستین کسی‌ست که نقشه‌برداری زمینی را مطرح کرده است. وی برای هدایتِ راستا و شیبِ کف قنات، روش‌هایی ارائه کرده که از نظر اصول ریاضی درست منطبق بر آن چیزی‌ست که امروزه در نقشه‌برداری‌های زیرزمینی انجام می‌گیرد و تفاوتِ اندکِ آن‌ها در اجرا، به دلیل ابزارهایی مثل تئودولیت است که در آن زمان موجود نبوده است. ابوبکر کرجی در جبر و حساب نوآوری‌های بسیاری انجام داده است و پیش از او خوارزمی و ابوکامل شجاع‌بن‌اسلم مصری، تنها گام‌هایی در این زمینه برداشته بودند. در جبر پا را از دستاوردهای خوارزمی فراتر گذاشت و به معادلات با درجات بالاتر از دو پرداخت. تراز دایره‌ای، زاویه‌یاب و ارتفاع‌یاب را اختراع کرد. او معرفِ یکی از مهم‌ترین روش‌های حل مسأله است به نام «اصل استقرای ریاضی» که هنوز هم در حل شمار فراوانی از مسائل ریاضی بسیار دشوار، یکی از به‌ترین روش‌ها به شمار می‌رود. ولی دریغمندانه در کتاب‌های غربی، کم‌تر نامی از این شخصیت مهم و تأثیرگذار به‌عنوان کاشف این اصل برده شده است.
|
