■ آشفته بازار معماری در تهران

در هر نقطه از کوچه و خیابان های تهران که ایستاده باشیم و به دور و اطراف خود نگاهی گذرا بیاندازیم، آنچه بیش از هر چیز به چشم می خورد، ناهماهنگی و ناموزونی معماری شهری است.
خانه؛ مکانی که برای بسیاری، آرامش، گرما و مهر را تداعی می کند؛ مکانی که به دور از هیاهو، جزیره ای برای آرامش است؛ مکانی که اشتیاق حضور در آن و نظاره ی اجزایش همچون آلبومی خاطرات شیرین گذشته را در ذهنمان زنده می کند.
اما خانه ی بزرگتر ما، شهر ما است. «شهر ما خانه ی ما» را پدر و مادر و معلمان از کودکی در گوش ما نجوا کرده اند. به ما آموخته اند که به پاکی جسم و زیبایی روح شهر، خانه ی دوم مان، احترام بگذاریم. شهری که گوشه گوشه آن برای بسیاری از ما یادآور خاطراتی تلخ و شیرین است؛ خاطراتی که در پی نظاره ی معماری قدیمی و زیبای این شهر و ساختمان هایی که حاصل آن هستند، به وضوح از مقابل دیدگانمان عبور می کنند.
ولی آیا معماری امروز ما نیز قابلیت خلق خاطره برای نسل آینده را دارد؟ آیا چهره ی امروز شهر شامل تصاویری است که چشم های ما هر روز آنها را با اشتیاق ببلعند و در حافظه ی خود ذخیره کنند؟ آیا امروز شهر را خانه و مامن خود می دانیم و از زشتی روزگار به زیبایی آغوش آن پناه می بریم؟
معماری امروز ما دستخوش چه تغییری شده است که نگاه به در و دیوار و ساختمان های شهرمان خاطره ی بناهای زیبا، دالان های پرنور، پنجره های افراشته و بلند، حیاط های سرسبز و بزرگ، کوچه های عریض و سلطه ی زیبا و هماهنگِ نور و رنگ و فرهنگ بر همه ی جوانب معماری را به یادمان نمی آورد؟
کشورمان ایران یکی از قدیمی ترین و غنی ترین دوره های معماری را دارا است. آثار تاریخی موجود در جای جای ایران سندی دقیق و زنده بر اثبات این ادعا است. توجه به زیبایی ظاهری در کنار زیبایی داخلی، طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسایل فنی و علمی در ساختمان و ده ها دلیل دیگر این معماری را در ردیف زنده ترین و زیباترین سبک های معماری جهان قرار داده است و نام بسیاری از آثار خلق شده توسط معماران شهیر ایرانی در فهرست آثار سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (UNESCO) قرار دارند.
ولی چرا معماری رفیع و غنی ایرانی با گذشت زمان نتوانسته است علاوه بر حفظ ریشه های فرهنگی-تاریخی خود، به درستی و با پاسداری از این ریشه ها با معماری مدرن ترکیب شود؟ پاسخ این سوال را در چگونگی تبلور معماری در تهران بررسی می کنیم.
***زخمی عمیق بر چهره ی تهران
شاید بتوان بهترین توصیف از معماری امروز تهران را در نقل قولی از «آدولف لوس» (Adolf Loos)، معمار شهیر اتریشی قرن نوزدهم ارایه کرد. لوس می گوید: هنگامی که رشته میان معماری و فرهنگ گسسته شود، این هنر دیگر بیانگر فرهنگ یک جامعه نخواهد بود و هویتی نخواهد داشت.
این عقیده ی آدولف لوس بیانگر آن است که معماریِ تُهی از باورها و ظواهر فرهنگی از قالب هنر خارج شده و به صنعتی صرف مبدل می شود. صنعتی که بدلیل تُهی بودن از ذات و روح فرهنگ که به نوعی محافظ هنر است، ممکن است به راحتی به ورطه ی تاثیرپذیری کورکورانه از فرهنگ ها و باورهایی که مطابقتی با پیشینه ی آن ندارند، سقوط کند.
تهران شهری با نزدیک به 15 میلیون نفر جمعیت است. بدون شک فراهم کردن و ساماندهی مسکن برای چنین جمعیتی کاری بسیار دشوار است. این اقدام نیازمند سیاست گذاری و برنامه ریزی دقیق است و ضروری است که همه ی نهادهای اجرایی مربوط در هرچه بهتر اجرا شدن آن همفکری و همکاری کنند.
ولی متاسفانه هدف اصلی معماری در تهران تنها به فراهم کردن مسکن برای ساکنان این کلانشهر آن هم به هر قیمت مبدل شده است. نگاهی به معماری دهه های گذشته به خوبی بیانگر این است که گذار فرهنگی در حوزه ی معماری در این شهر نه تنها وارد دوران جدید (مدرنیته) نشده است بلکه با درک نادرستی از آن چهره ی شهر را به شدت مخدوش کرده و تصویری ناموزون را ارایه کرده است.
معماری هر شهری را می توان لباس آن شهر دانست. لباسی که نشان دهنده ی شخصیت، فرهنگ، اقتصاد، هویت و حتی رشد اجتماعی و فرهنگی آن شهر است؛ لباسی که امروز بر تن تهران پوشانده شده نیز از این قاعده جدا نیست.
به گفته ی کارشناسان این حوزه، معماری و ساخت و ساز در تهران به خصوص در سه دهه ی گذشته به گونه ای بوده که زیبایی شناسی جایگاه خود را تا حد زیادی از دست داده است و نظارت نکردن بر ساخت و ساز در این شهر در کنار اِعمال سلیقه ی شخصی، چهره ای ناهمگون و نازیبا به تهران داده است.
این معضل بدون شک دارای جنبه های مختلفی است و سازمان ها و نهادهای مختلفی نظیر شهرداری، شورای شهر، سازمان میراث فرهنگی، وزارت راه و شهرسازی و حتی نهادهای آموزشی در آن نقش دارند.
«اکبر حاج ابراهیم زرگر» رییس دانشکده ی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی در خصوص معماری امروز شهر تهران در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: متاسفانه معماری امروز ما بیش از هر چیز دچار بی هویتی و آشفتگی است و قاعده یا ضابطه ی ثابتی بر آن حاکم نیست. این معماری آیینه ی تمام نمای فرهنگ و سبک زندگی مردم ساکن در شهر تهران است.
شرایط آشفته معماری در پایتخت در حالی است که برخلاف بسیاری از کشورها، ما پشتوانه ی بزرگی از معماری گذشته را در اختیار داریم که می توان به خوبی از آن بهره برد. زرگر در ادامه ی گفت و گوی خود با ایرنا گفت: این اسناد تاریخی معماری به خوبی نشان دهنده ی این واقعیت هستند که در دورانی نه چندان دور ما معمارانی فهیم و شهروندانی فهیم تر داشتیم که با درک درست از لزوم توجه به معماری شهری، کارهای خوبی سفارش می دادند و تمایل به زندگی در بناهایی داشتند که اصول معماری در آنها رعایت شده باشد.
متاسفانه در حال حاضر این درک تا حد زیادی از بین رفته است. برخی از ساختمان ها و خانه های قدیمی گرچه از نظر متراژ چندان بزرگ نیستند اما قواعد معماری به شکل بی نقص و دقیق در آنها رعایت شده است. رعایت نشدن این دقت در زمان حاضر را می توان حاصل نقص های مدیریتی، نظارتی، آموزشی و البته ناهماهنگی هایی که در همه ی این حوزه ها مصداق پیدا می کند، دانست. در این میان نقش مردم را نیز نمی توان نادیده گرفت و تغییر عادت ها و الگوهای وابسته به معماری که جنبه ای به شدت سرمایه محور پیدا کرده اند نیز یکی از بزرگ ترین عوامل شرایط کنونی است.
افزون بر این نکته ی دیگری که بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان معماری و شهرسازی بر آن تاکید دارند کمبود نگاه کارشناسی و بی توجهی نهادهای اجرایی به هشدارها و دغدغه های کارشناسی در رفع مشکلات این حوزه است. در این ارتباط «علی نمازیان» عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا بارها از کم لطفی و نبود نظارت دولت و نهادهای مسوول به این حوزه ها گلایه کرد.
اعضای شورای شهر و حتی شهرداری تهران به عنوان نهادی که بیش از همه مسوول معضل های شهرسازی شناخته می شوند نیز در گفت و گو با ایرنا بر وجود این معضل ها تاکید داشتند.
«علیرضا نادری» معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران در گفت و گو با ایرنا ضمن تاکید بر اینکه معماری امروز تهران دچار بحران شده است، گفت: این شرایط نتیجه ی فقدان یک یا دو مولفه ی خاص نیست؛ بلکه زنجیره ای از عوامل داخلی و خارجی، ضعف ها و تهدید هایی را در این حوزه نقش دارند؛ به نحوی که اینک تا دستیابی به افق مطلوب، مسافت قابل توجهی پیش رو است.
«محمد سالاری» رییس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر تهران نیز در گفت و گو با ایرنا معماری تهران را آشفته توصیف کرد و گفت: متاسفانه در دهه های گذشته، ساخت و ساز در تهران زیر تاثیر فرایندی ناموزون صورت گرفته است؛ بطوری که معماری کنونی این شهر به طور کامل فاقد رویکرد علمی، کارشناسی و فرهنگی است و این معماری بیش از همه هویت تهران را زیر سوال برده است.
معماری از سوی بسیاری از صاحبنظران، زبان سخن یک شهر و جامعه ی ساکن در آن توصیف می شود؛ زبانی که ریشه در فرهنگ و تاریخ یک کشور دارد. با این توصیف زبان شهر تهران را می توان زبانی نامفهوم و ترکیب شده و تاثیرگرفته از فرهنگ ها و سبک های معماری گوناگون دانست. سبک هایی که در بسیاری از موارد حتی تناسبی با ریشه های فرهنگی و اعتقادی انسان شرقی پیدا نمی کند.
ریشه این مساله را شاید بتوان در کنار کم کاری، ناهماهنگی و نادیده گرفته شدن ابتدایی ترین اصول ساخت و ساز، در جنبه های اقتصادی دانست. همچنین فقدان هویت زیر تاثیر الگوبرداری از دوره ها و سبک های مختلف معماری جهان به شدت در تهران بروز کرده است.
زرگر رییس دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی گفت: زمانی که تنها چیزی که در معماری امروز به آن توجه می شود سود حاصل از ساخت و فروش واحدهای یک مجتمع است، چگونه می توان انتظار داشت که معماری و معماران ما این بی هویتی فرهنگی را پشت سر گذاشته و وارد دوره ای جدید از ظهور معماری ایرانی شوند؟
مشکلات اقتصادی، نبود برنامه ریزی کلی و ضوابط در سطح شهرسازی و اقدام هایی نظیر دادن تراکم بالا به قسمتی از شهر، نظم آن را به هم ریخته و زیبایی را به اولویتی بی اهمیت مبدل کرده است.
البته این نکته را نیز نمی توان نادیده گرفت که در برخی از مناطق تهران، ترکیب سرمایه با هنر و معماری جدید، ساختمان های چشم نوازی را خلق کرده است. خیابان های وسیع و ساختمان های بلندی که در مناطق جنوبی به دلایلی نظیر شلوغی، فقر سرمایه، ازدحام، تمرکز نهادها و ادارات دولتی و ... امکان ساخت آنها وجود ندارد.
***روزگار سخت آثار تاریخی در تهران
آثار تاریخی را می توان صندوقچه هایی دانست که هویت تاریخی، هنری و فرهنگی یک شهر را در خود جای داده اند. این آثار را می توان از این نظر مهم دانست که قادرند بهترین راهنما و آموزگار برای معمارانی باشند که قصد دارند علاوه بر فراگیری معماری جدید، معماری ایرانی را نیز پاس بدارند و از الگوهای آن در طراحی های خود استفاده کنند.
متاسفانه ناهماهنگی و بی توجهی به اصول ساخت و ساز در تهران در سال های گذشته، لطمه های فراوانی به آثار و بافت تاریخی این شهر وارد کرده است. تهران با سابقه ی نزدیک به دو سده پایتختی ایران، معماری دوره های مختلف پهلوی، قاجار و ... را در خود جای داده است.
این شهر دارای بیش از 2 هزار هکتار بافت تاریخی است. از این رو توجه و پاسداری به بناهای تاریخی تهران در سیاست های کلی شهرسازی باید از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد.
این در حالی است که در سال های گذشته شاهد نابودی بسیاری از بافت های تاریخی و ارزشمند تهران نظیر «سرای دلگشا»، «خانه بروجردی ها» ،«ساختمان پرچم»، «خانه اتحادیه»، «خانه کمال الملک»، «خانه دایی جان ناپلئون»، «خانه غلامحسین بنان» و ... بوده ایم. افزون بر این بسیاری از این آثار زیر تاثیر ساخت و ساز در حریم آنها در معرض نابودی قرار گرفته اند.
نمازیان عضو هیات علمی دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی در خصوص بی توجهی به بناهای تاریخی در تهران گفت: این آثار تاریخ و فرهنگ کشور ما را در خود جای داده اند. در شرایطی که خانه ی شخصی مانند «استیو جابز» (موسس شرکت «اَپل» در آمریکا) تبدیل به موزه می شود، خانه شخصیتی نظیر کمال الملک در کشور ما تخریب می شود.
البته در این میان نمی توان تنها شهرداری را به عنوان نهاد صادر کننده ی مجوز ساخت و ساز مقصر دانست و بدون شک سازمان میراث فرهنگی، نهادهای قضایی و حتی مردم مسوول هستند.
«صدیقه گلشن» مدرس دانشگاه و صاحبنظر در مسایل معماری در گفت و گو با ایرنا بزرگ ترین دلیل این بی توجهی را نبود آموزش دانست و گفت: ما از آثار تاریخی خود خاطره سازی نمی کنیم. چطور می توان انتظار داشت مردم و بخصوص فرزندان ما نسبت به این آثار تعلق خاطر داشته باشند و از تخریب آنها ناراحت و آزرده شوند، در حالی که حتی شناختی از بسیاری از آنها ندارند؟
گلشن با این توضیح که این مشکل و تغییر عادت های مردم در اهمیت دادن به آثار تاریخی به شدت اقتصاد محور شده است، ادامه داد: در بسیاری از موارد حتی تقصیری متوجه مردم نیست چرا که شهرداری با دادن مجوز ساخت و ساز باعث می شود عده ای خانه های زیبا و قدیمی خود را بفروشند و درآمدهای فراوانی را کسب کنند. زمانی که دیگران ببینند نگهداری از خانه های تک واحدی دیگر برای آنها مقرون به صرفه نیست، چاره ای جز فروختن آنها نخواهند داشت.
وی با اشاره به فقدان تربیت آکادمیک در این حوزه ادامه داد: تنها در صورتی که افرادی با چنین پشتوانه ی تربیتی در شهرداری و سایر نهادهای مسوول استخدام شوند، می توان از آنها انتظار داشت تا با احترام و احساس وظیفه در این حوزه خدمت کنند.
***آیا طرح تفصیلی تهران، معماری تهران را نجات خواهد داد؟
در سال های گذشته طرح های متعددی در خصوص بهبود وضعیت ساخت و ساز در تهران ارایه شده است. یکی از مهم ترین و گسترده ترین آنها طرح تفصیلی شهر تهران است. این طرح با هدف طراحی نقشه ی دقیق ساخت و ساز در پایتخت تدوین شده است و شهردار تهران، آن را به منزله ی پایانی بر دوران فساد و رانت خواری در شهرداری توصیف کرد.
طرح تفصیلی که در هفت بخش کلی(تراکم ساختمانی مجاز، شبکه ی معابر و دسترسی، توده گذاری، پلاک ها، بلندمرتبه سازی، پارکینگ و حفاظت از میراث تاریخی) تدوین شده است، تهران را به چهار پهنه ی اصلی سکونت، فعالیت، مختلط و فضای سبز تقسیم می کند.
طبق این تقسیم بندی، زمین های تهران بر حسب قرار گرفتن در هر یک از این چهار محدوده، مشمول یکی از انواع ساخت و ساز و قوانین مربوط به آن خواهند شد.
ولی آیا چنین طرحی قابلیت اصلاح الگوهای نادرست معماری و رفع معضل های کنونی را دارا است؟
طرح تفصیلی نخستین طرح ارایه شده در این خصوص نیست. پیشتر نیز طرح های مشابهی در این خصوص ارایه شدند که هیچ یک تاثیر چندانی در رفع معضل های معماری در تهران نداشتند. برخی معتقدند این طرح نیز قابلیت رفع این مشکلات را ندارد؛ چراکه از زمان رونمایی تاکنون بارها مورد بازبینی قرار گرفته و بسیاری عقیده دارند باید اصلاحات فراوانی روی آن انجام شود.
حتی در صورت رفع این مشکلات نیز نباید این نکته را از یاد برد که گستردگی معضل های معماری در تهران، علاوه بر تصحیح الگوهای اجرایی و آموزشی معماری از سوی مردم و مسوولان، نیازمند زمان است و نمی توان از یک طرح انتظار معجزه داشت. البته مقام های شهرداری و شورای شهر تهران اعتقاد دارند بعد از اصلاح نهایی و اجرایی شدن این طرح، قادر خواهند بود تا حد زیادی از مشکلات ساخت و ساز در تهران بکاهند.
نادری معاون معماری و شهرسازی شهرداری تهران در این خصوص گفت: طرح تفصیلی شهر تهران با دیدگاهی کالبدنگر و با در نظر گرفتن تمامی جوانب به ایجاد شهری یکپارچه از نظر ساختار و کمیت اندیشیده است؛ این کلیت نگری طرح تفصیلی مشتمل بر تمامی ساخت و سازها می شود و به گونه ای تمهیدات لازم در ضوابط و مقررات طرح گنجانده شده است تا ضعف های ایجاد شده در کالبد شهر تهران ترمیم و اصلاح شود.
نادری همچنین عقیده دارد در پی اجرای این طرح علاوه بر جهش الگوی معماری در آینده، نقص های گذشته نیز زیر تاثیر مجاورت با آثار جدید مرتفع خواهد شد. محمد سالاری رییس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر تهران نیز گفت: طرح تفصیلی در صورت رفع نواقص و اجرای دقیق می تواند مفید واقع شود.
البته سالاری با قاطعیت کمتری در خصوص نتیجه ی حاصل از این طرح اظهارنظر کرد و گفت: طرح تفصیلی به تنهایی قادر نخواهد بود معضل های معماری را رفع کند و در ابتدا باید نهادهای مسوول اقدام به تدوین یک سند جامع معماری ایرانی-اسلامی در خصوص معماری نماهای ساختمان های تهران کنند.
در پی مطرح شدن سیاست پهنه بندی و تعیین کاربری زمین های تهران در این طرح، از سوی برخی افراد ادعا شده بود که این سیاست افزایش بیشتر قیمت زمین را در پی خواهد داشت. سالاری با رد این ادعا، پهنه بندی صورت گرفته در این طرح را اقدامی مفید در راستای توسعه ی پایدار شهر تهران دانست.
رییس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر تهران ادامه داد: این پهنه بندی در نتیجه ی بررسی های دقیق و بازدیدهای میدانی مشاوران معین و توانمند شهرداری تهران انجام شده است و در صورت رفع نواقص، نتایج مثبتی نظیر جلوگیری از تغییر کاربری خواهد داشت.
توجه به آثار تاریخی نیز یکی دیگر از بخش های مهم طرح تفصیلی تهران است. نادری با اشاره به ویژگی های سیاسی، فرهنگی، مذهبی و مفاهیم عمیق و منحصر به فردی که سبب ماندگاری آثار گذشته ی تهران شده است، گفت: در طرح تفصیلی نگاه ویژه ای به بافت تاریخی شده و زمینه ی این توجه ویژه با اقداماتی از جمله تدوین زیر پهنه ی مسکونی ارزشمند تاریخی و تدوین لایحه ای با عنوان محدوده های حفاظت شده و ساختمان های تاریخی با ارزش، برنامه ریزی شده است.
سالاری نیز با اشاره به اینکه یکی از بزرگترین اولویت های شورای چهارم شهر تهران صیانت از بافت ها و ساختمان های تاریخی بوده است، گفت: این آثار سرمایه های عظیم هویتی شهر تهران هستند و افزون بر اینکه حمایت از آنها باید در طرح تفصیلی مورد توجه قرار گیرد، شورای اسلامی شهر با تشکیل کمیته ای با عنوان کمیته ی صیانت از آثار تاریخی اقدامات خوبی در این خصوص انجام داده است.
به گفته ی سالاری همچنین قرار است بزودی و با همکاری دبیرخانه ی شورای عالی شهرسازی و معماری کشور، سازمان میراث فرهنگی و کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر، تفاهم نامه و سندی جامع در این خصوص به امضا برسد؛ در این سند جامع، بافت و آثار تاریخی تهران و حریم های آنها شناسایی خواهند شد.
در صورت اجرای صحیح این طرح در حوزه ی آثار تاریخی و همچنین موافقت شهرداری با اضافه شدن پهنه ی بافت تاریخی به طرح تفصیلی، می توان به توقف اقداماتی نظیر تغییر کاربری و اجازه ساخت و ساز و حتی تخریب در حریم این آثار و سایر تهدیدهای پیش روی بافت تاریخی تهران امیدوار بود.
***سخن پایانی
در خصوص رفع نواقص و اصلاح الگوهای معماری نظرهای متفاوتی مطرح شده است. ولی در بیشتر این نظرها یک نکته مشترک به چشم می خورد و آن اینکه رفع مشکلات امروز تهران در حوزه ی معماری و ساخت و ساز به دلیل ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... آن، نیازمند صرف زمان کافی و دقت در بررسی جنبه های مختلف این مشکل است. همچنین نبود فکر و نظر کارشناسی یکی از کمبودهایی است که نهادهای مسوول در حوزه ی شهرسازی می توانند با بهره گیری بیشتر از آن، قدم های مثبتی در جهت رفع مشکلات این حوزه بردارند.
گستردگی فراوان جنبه های بروز مشکلات معماری تهران به حدی است که نمی توان انگشت اتهام را متوجه فرد یا نهادی خاص کرد؛ هر چند برخی نهادها از جمله شهرداری، وظیفه ای بیشتر دارند.
بروز تغییری بزرگ و اصلاح الگوهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی در حوزه ی معماری نیازمند بسیج همگانی و تلاش بی وقفه در این خصوص است. این تغییر را باید هرچه زودتر آغاز کرد. چراکه در زمان حاضر گستره ی معضلات معماری تهران به حدی است که شاید بتوان تنها از بحرانی تر شدن آن جلوگیری کرد.
اینکه چگونه می توان نقص های معماری را رفع کرد و معماری امروزی ما چگونه باید باشد، پرسش هایی هستند که باوجود دشواری یافتن پاسخ آنها، بدون شک بی پاسخ نیستند. می توان این نواقص را با سیاست گذاری های درست، حمایت های قانونی و البته آموزش صحیح، برطرف و به آینده ای روشن برای معماری ایرانی با پاسداری از گذشته و درک درست معماری جدید امیدوار بود.