■ انتقال آب از دریای مازندران به کویر، آبادانی یا ویرانی

انتقال آب از دریای مازندران به کویر، آبادانی یا ویرانی

کویر مرکزی ایران، این سرزمینِ واقع بر کمربند خشک و بیابانی، تشنه و چشم‌به‌راه آب است؛ مایع حیاتی که طبق پروژه‌ی انتقال آب، قرار است از دریای مازندران، این دریاچه‌ی بیمار و نیازمند درمان گرفته شود.

به گزارش ایرنا، با آنکه رهانیدن کویر و هموطنان ساکن مناطق خشک از بی آبی آرزوی همه ایرانیان است اما شماری از کارشناسان بر این باورند که گرچه این انتقال در کوتاه مدت به ظاهر موجب آبادانی است ، اما تبعات ویران کننده ای برای هر دو زیست بوم خواهد داشت.

حال زار دریای کاسپین

خزر با گستره ای افزن بر ۶۰۰ هزار کیلومتر مربع بزرگترین دریاچه جهان است و طول پیرامون آن به هفت هزار کیلومتر می رسد. این دریاچه از نظر تنوع زیستی بسیار غنی بوده و حدود ۴۰۰ گونه آبزی، بومی آن هستند که ماهیان خاویاری از مهمترین آنها است. خزر برای حدود ۱۵ میلیون سکنه حاشیه خود، هزاران فرصت شغلی ایجاد کرده و منبع مهم درامد است. به گفته کارشناسان فعالیت های انسانی بیش از حد و بهره برداری های اقتصادی بی ملاحظه ، موجب وارد آمدن آسیب به اکوسیستم های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب این دریاچه شده و اکنون خزر در محاصره انواع آلودگی های خانگی، صنعتی، نفتی و کشاورزی قرار دارد.

این یعنی حال خزر بعنوان اهداء کننده مایه حیات خوب نیست؛ از سویی خزر و منطقه خزری و کویر و منطقه کویری دو اکوسیستم کاملا متفاوت دارند همچنین خزر منبع آبی مشترکی بین پنج کشور ایران ، روسیه ، آذربایجان ، ترکمنستان و قزاقستان است؛ به عبارتی هرگونه تصمیم کلان برای این دریا باید با رعایت رژیم حقوقی دریای خزر صورت بگیرد.



تاریخچه طرح تا به امروز

طرح ساخت آبراهه ای برای پیوند دادن خزر به خلیج فارس از دهه ۳۰ خورشیدی به سازمان پژوهش‌های علمی کشور ارائه شد که بر اساس آن بین دریای خزر و خلیج فارس دریاچه‌هایی ایجاد و این دو پهنه آبی به هم متصل شوند تا آن که پروژه انتقال آب دریای خزر سال ۲۰۱۲ در دولت دهم آغاز شد. با انتخاب حجت الاسلام حسن روحانی در سال ۲۰۱۳ به دلیل نگرانی های مطرح شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست، این طرح کنار گذاشته شد اما اکنون بار دیگر برنامه ریزی در خصوص اجرای آن مطرح شده است.

بر اساس این طرح ۴۶۰ کیلومتر خط لوله زیرزمینی نصب و ایستگاه های پمپاژ احداث می شود تا آب خزر را دو هزار متر از کوه های البرز به بالا هدایت کند؛ آب از قم ، کاشان ، اصفهان و شرق خراسان خواهد رفت . موافقان طرح می گویند این طرح جلوی کاهش آب و جیره بندی آن را گرفته و تهدید کاهش آب و فلج شدن جوامع کشاورزی و نابودی اکوسیستم ها را می گیرد در حالی که مخالفان معتقدند که این کار نه تنها درد کویر را دوا نمی کند، بلکه خود عامل نابودی هر دو اکوسیستم خزری و کویری می شود.

دیدگاه های مخالفان طرح

حمید غفارزاده، کارشناس اقتصاد محیط زیست و مشاور پیشین برنامه محیط زیست خزر (CEP) و سازمان ملل متحد درباره این طرح به خبرنگار ایرنا گفت : خزر یک اکوسیستم فوق العاده حساس است و اجرای چنین طرحی علاوه بر تبعات منفی زیست محیطی به هیچوجه اقتصادی و مثمر ثمر نیست. وی افزود: در مورد این طرح از جمله شیوه انتقال ، حجم برداشت و روش شیرین سازی آب و نوع سوخت مورد استفاده برای تامین انرژی تاسیسات اصلا اطلاعات کافی وجود ندارد و با نبود اطلاعات کافی، اظهار نظر سخت است.

وی خاطرنشان کرد: با این همه من به سه دلیل مهم با این طرح مخالفم؛ تخریب محیط زیست ، هزینه بر و غیر اقتصادی بودن و همچنین مسائل حقوقی.

این کارشناس نابودی جنگل ها و مراتع در مسیر انتقال، تجمیع نمک در ساحل خزر در صورت به کارگیری فناوری حرارتی را از جمله مشکلات زیست محیطی طرح عنوان کرد. غفارزاده با بیان اینکه آب خزر لب شور و غیرقابل استفاده برای مصارف آشامیدنی و کشاورزی است و بالا بردن کیفیت آن نیز مقرون به صرفه نیست، تصریح کرد: شیرین کردن آب با فناوری اسموزی یا تقطیر، علاوه بر هزینه هنگفت انبوهی از نمک را در محل به جای می گذارد که تبعات زیست محیطی آن روشن نیست.

همچنین به گفته غفارزاده، حمل این آب از خزر به کویر نیاز به انرژی بسیاری دارد که این کار اساساً اقتصادی نیست. وی متذکر شد: مسئله دیگر اینکه برداشت از خزر تبعات فرامرزی دارد و به لحاظ قانونی این طرح باید به اطلاع سایر کشورهای خزر برسد.

اختلاط گروه خونی متفاوت به انسان

راضیه لک، معاون مدیریت زمین شناسی دریایی و عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین نیز معتقد است که انتقال آب خزر به کویر ، به معنی انتقال بخشی از اکوسیستم و ژئوشیمی دریای خزر به این منطقه است که پیآمدهای بعدی آن قابل پیش بینی نیست.

وی انتقال آلودگی های زیست محیطی از دریای خزر از قبیل آلودگی های نفتی، فلزات سنگین، د.د.ت و ... را از جمله اثرات اجرای این طرح عنوان کرد.

به گفته لک، انتقال آب با حذف نمک نیز علاوه بر صرف هزینه های هنگفت، همراه با پی آمدهای مخرب در محل برداشت در ساحل خزر شامل آب برگشتی با شوری بالا، وجود نمک انباشته در ساحل و تخریب اکوسیستم ساحل خواهد بود.

وی خاطرنشان کرد: ریز دانه بودن ذرات رسوب و وجود مقادیر بالای ذرات رسی کوچکتر از دو میکرون به صورت معلق در آب دریای خزر، سبب پرشدگی لوله های انتقال آب می شود. لک افزود: با توجه به فعال بودن منطقه مسیر عبور لوله از لحاظ لرزه ای (منطقه بسیار پر خطر)، حرکات گسل های فعال در منطقه، سبب ترک خوردگی لوله های انتقال خواهد شد.

این عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین متذکر شد: نوسان سطح آب دریای خزر در آینده قابل پیش بینی نیست و چنانچه سطح آب دریا روند نزولی داشته باشد، جامعه بین الملل، پروژه را علیرغم هزینه های سنگین متوقف می کند. از سوی دیگر افزون بر اعلام مخالفت رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور با این طرح، جمعی از استادان دانشگاه، کارشناسان محیط‌‌ زیست، علوم زمین و منابع طبیعی کشور در نامه‌‌ای سرگشاده‌ با انتقال آب دریای خزر به سمنان مخالفت کردند.

در این نامه طرح انتقال آب خزر به استان سمنان، طرحی بدون توجیه اقتصادی و ارزیابی زیست‌محیطی عنوان شده است. مخالفان در این نامه تاکید کرده اند که عبور آب می‌تواند به گسست اکولوژیکی منجر شود. جنگل‌های هیرکانی را که اهمیت حیاتی آن برای کشور بر کسی پوشیده نیست، تخریب خواهد کرد و هزاران‌ درخت برای اجرای آن باید قطع شود. به این نکته هم باید توجه کرد که پساب سیستم آب شیرین‌کن‌ها وارد دریای خزر خواهد شد و این در شرایطی است که بسیاری از آبزیان خزر اعم از ماهیان خاویاری و فوک های خزری در معرض نابودی قرار دارند.

مخالفت نمایندگان مجلس و مردم

علاوه بر مخالفت نمایندگان استان های گیلان، مازندران و گلستان در مجلس شورای اسلامی با این طرح، پویش های متعددی نیز در مخالفت با آن شکل گرفته که یکی از آنها در گیلان به راهبری خدیجه گلین مقدم جغرافیدان و فعال در عرصه های محیط زیستی است.

گلین مقدم از مخالفان طرح انتقال آب دریای خزر و طراح پویش مخالفان انتقال آب دریای خزر به خبرنگار ایرنا گفت : این طرح هزاران هکتار زمین حاصلخیز کشاورزی و جنگل ها را نابود می کند و نه تنها کویر از خشکی رهایی نمی یابد، بلکه خزر نیز دچار مشکل می شود.

وی خاطرنشان کرد: نتیجه انتقال آب از خزر به کویر، کاهش حجم آب خزر که هم اینک نیز با کاستی روبروست، بالا رفتن غلظت نمک و غلظت فلزات سنگین و آلاینده ها، نابودی آبزیان ،نابودی میلیاردها تن خاک حاصلخیز در خط مسیر انتقال، نابودی جنگل ها و مراتع در مسیر انتقال و همچنین تخریب اکوسیستم و زیستگاه انسان و حیوان و گیاه در شمال کشور است .

دیدگاه های موافقان طرح

موافقان طرح استفاده از این منبع بزرگ آبی را با توجه به شرایط جهانی آب ضروری می دانند. پروفسور پرویز کردوانی کویرشناس بنام ایران از جمله این افراد است که گرچه نخست مخالف اجرای طرح بود، ولی با توجه به مشکل بی آبی نظر خود را در این رابطه تغییر داد.

وی در جمع خبرنگاران در سمنان اظهار کرد: اگر می شد آب هیچ حوزه ای را به حوزه دیگر منتقل نکرد خوب بود، مانند این است که انسان تا جای ممکن با داشته های مالی خود زندگی کند، ولی اگر نتوانست باید قرض بگیرد، اکنون نیز وقتی از خلیج فارس با یک کانال بیش از ۷۰۰ کیلومتری قرار است برای ۱۳ استان آب منتقل شود، انتقال آب از دریای خزر با آب شیرین تر و فاصله بسیار کم هم میسر است.

وی خاطرنشان کرد: سمنان از تمام منابع آبی شهرستان های خود بهره برده و دیگر امکان آبی در این استان وجود ندارد و بهترین منبع آبی برای آن ، انتقال از آب دریای خزر است.

رضا فاطمی کارشناس منابع آب و آبزیان نیز در مصاحبه با یکی از رسانه ها، از موافقت با طرح انتقال آب به عنوان آخرین راه حل سخن گفته بود. وی اظهار کرد: وقتی منبعی برای تامین آب بشریت نداریم ، وقتی رودخانه ای در کشور باقی نمانده ، وقتی که هیچ کس صرفه جویی نمی کند ، وقتی آب بازچرخه نمی شود ، وقتی الگوی مصرف اصلاح نمی شود دیگر چاره ای نمی ماند که آب دریاهایمان را شیرین کنیم.

طرح این موضوع یعنی فاطمی نیز به ضرورت اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی و سایر بخش ها و لزوم حفاظت از رودخانه ها ، بازچرخه آب و شیوه های عملی برای صرفه جویی در مصرف منابع آب اعتقاد دارد.

عده دیگری از موافقان نیز علاوه بر تامین آب مورد نیاز برای مصارف خانگی ، کشاورزی و صنعتی ساکنان مناطق مرکزی کشور معتقدند اگر طرح انتقال آب خزر به دریای عمان عملی بشود، علاوه بر سیراب شدن شهرهای مسیر، قابلیت کشتی رانی هم خواهد داشت و درآمد ترانزیت این مسیر مبلغ هنگفتی خواهد بود.

راه های جایگزین

مسئله این است که اگر شیوه های مصرف آب در کشور به همین وضع باقی بماند، آیا تمام آب خزر نیز کفاف کشور را می دهد؟ کارشناسان می گویند به جای اجرای این طرح پر هزینه و دارای تبعات زیست محیطی کلان مدیریت صحیح آب های موجود، اصلاح الگوی مصرف ، جلوگیری از هدر رفت آب در بخش های مختلف ، روی آوردن به کشاورزی علمی، بازیافت آب ، فرهنگسازی و تشویق برای مصرف صحیح آب و احیاء قنات ها ضروری است.

علاوه بر اثرات زیست محیطی طرح ، انتقال آب موجب مهاجرت و تجمع بسیاری از مردم در برخی نقاط مسیر و تغییرات قابل پیش بینی و غیرقابل پیش بینی دیگر در کشور می شود؛ امری که حتی به اعتقاد برخی کارشناسان، لزوم توجه به مسئله پدافند غیرعامل را نیز در ارتباط با این طرح الزامی می سازد. حتی در کشورهای پیشرفته که در اجرای طرح های عمرانی ملاحظات زیست محیطی در نظر گرفته می شود، در حد امکان از دست اندازی و دخالت در طبیعت مگر در موارد اجبار و با رعایت کامل مسائل زیست محیطی خودداری می شود.

ما آسیب های دریاچه ارومیه ، رود کارون ، سد گتوند و زاینده رود را بعنوان تجربه ای تلخ شاهد بوده ایم؛ خزر گرچه مثل یک خزانه غنی آبی است، اما بدون فکر برداشت کردن از این خزانه، ما را با آینده ای نامعلوم روبرو می سازد.