آیا استانبول کاندیدای بعدی است؟
■ بررسی زلزله‌شناختی زمین‌لرزه‌های ششم فوریه‌ی ۲۰۲۳ جنوب ترکیه ■ یادداشتی از دکتر مهدی زارع، پژوهشگر و استاد زلزله‌شناسی دکتر مهدی زارع، پژوهشگر و استاد زلزله‌شناسی، در یادداشتی که در روزنامه‌ی «شرق» منتشر شد، به بررسی زلزله‌شناختی زمین‌لرزه‌های ششم فوریه‌ی ۲۰۲۳ جنوب ترکیه پرداخته است. در این یادداشت می‌خوانیم: ۱- زمین‌لرزه‌های بزرگ بامداد روز دوشنبه، ششم فوریه‌ی ۲۰۲۳ (۱۷بهمن ۱۴۰۱) در جنوب ترکیه و شمال سوریه، تلفات و خسارات فراوانی بر جای گذاشته و هزاران تن را در پهنه‌ی رومرکزی به کام مرگ کشاند. نیروهای امدادی در حال جست‌وجوی آوار ساختمان‌ها برای یافتن بازماندگانی هستند که با سرمای شدید زمستان و همچنین قطعی برق و آب و وحشت ناشی از پس‌لرزه‌های ادامه‌دار آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. بیم آن می‌رود که به دلیل خرابی گسترده بر روی منطقه جمعیتی در پهنه کانونی با حدود ۷۵۰ هزار نفر جمعیت، حدود ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر از مردم در ترکیه و در ناحیه مرزی سوریه کشته شده باشند. زلزله اول با بزرگای ۷.۸ در ساعت ۴:۱۷ نزدیکی نورداغی -نه‌چندان دور از شهر غازیانتپ- رخ داد. این زلزله در سوریه خساراتی سنگین بر جای گذاشت و همچنین در عراق، لبنان، فلسطین، مصر و قبرس و حتی بخش‌هایی از غرب ایران احساس شد. ۹ ساعت بعد از این زمین‌لرزه زلزله دوم با بزرگای ۷.۵ روی روند گسلی متفاوت، با راستای شرقی-غربی و بر اثر تحریک در زلزله اول رخ داد. زمین‌لرزه اول در ژرفای حدود ۱۸کیلومتری در سامانه گسلی آناتولی شرقی رخ داد. ۲- سابقه زلزله‌های مهم در امتداد سامانه گسله آناتولی شرقی EAFZ به ترتیب در ۲۹ نوامبر ۱۱۱۴ با بزرگای ۷.۸ و ۲۸ مارس ۱۵۱۳ با بزرگای ۷.۴ و دوم مارس ۱۸۹۳ با بزرگای ۷.۱ و زلزله چهارم دسامبر ۱۹۰۵ با بزرگای ۶.۸ شناخته می‌شود و تا ششم فوریه ۲۰۲۳ یک نبود لرزه‌ای مهم به‌ویژه در انتهای جنوب غربی این سامانه گسله وجود داشت که با زلزله بامداد ششم فوریه به پایان رسید. با کلیک بر روی تصویر، مطلبی دیگر مرتبط با موضوع، در دسترس شما خواهد بود.با کلیک بر روی تصویر، مطلبی دیگر مرتبط با موضوع، در دسترس شما خواهد بود. ۳- سه ورقه زمین‌ساختی اصلی (عربی، آناتولی/اوراسیا و آفریقا) مسئول لرزه‌خیزی و زمین‌ساخت در خاورمیانه و منطقه اطراف ترکیه هستند. برخورد ورقه‌های عربی و ایران/اوراسیا در ناحیه ایران، رشته‌کوه زاگرس را به طول تقریبی هزارو ۵۰۰ کیلومتر تشکیل می‌دهد که از کل غرب ایران می‌گذرد و تا شمال‌شرقی عراق امتداد می‌یابد. برخورد ورقه‌های عربی و اوراسیا نیز باعث کوتاه‌شدن پوسته در رشته‌کوه‌های البرز و کپه‌داغ در شمال ایران به میزان حدود سه سانتی‌متر در سال می‌شود. در امتداد حاشیه شرقی منطقه مدیترانه تعامل پیچیده‌ای بین ورقه‌های آفریقا، عربستان و اوراسیا وجود دارد. شکاف و بازشدگی دریای سرخ یک مرکز گسترش بین ورقه‌های آفریقا و عربی با سرعت بازشدگی تقریبا ۱۰ میلی‌متر در سال در نزدیکی انتهای شمالی آن و ۱۶ میلی‌متر در سال در نزدیکی انتهای جنوبی آن است. میزان لرزه‌خیزی و اندازه زمین‌لرزه‌ها و فرایند شکاف با ایجاد یک‌سری سامانه‌های آتشفشانی در سراسر غرب عربستان سعودی همراه شده است. در شمال، شکاف دریای سرخ به مرز جنوبی گسل ترانسفرم بحرالمیت ختم می‌شود. این گسل، حرکت، تغییر و جابه‌جایی بین ورقه آفریقا و عربی را تسهیل می‌کند. اگرچه ورقه آفریقا به سمت غرب و صفحه عربی در شرق، در جهت شمال-شمال‌شرق در حال حرکت هستند، ورقه عربی کمی سریع‌تر حرکت می‌کند که منجر به حرکت امتدادلغز چپ‌گرد در مرز این بخش از ورقه می‌شود. مرز ورقه از نظر تاریخی با رخداد زلزله‌ها در امتداد گسل ترانسفرم بحرالمیت در منطقه پرجمعیت شام (شرق مدیترانه) منطقه‌ای خطرناک بوده است. به عنوان مثال در زمین‌لرزه نوامبر ۱۷۵۹ تصور می‌شود که بین دو هزار تا ۲۰ هزار نفر کشته شده باشند. پایان شمالی گسل بحرالمیت در یک منطقه زمین‌ساختی پیچیده در جنوب شرقی ترکیه رخ می‌دهد؛ جایی که برخورد ورقه‌های آفریقا و عربی و بلوک آناتولی رخ می‌دهد. این شامل حرکت انتقالی بلوک آناتولی به سمت غرب، با سرعت تقریبا ۲۵ میلی‌متر در سال نسبت به اوراسیا، به منظور انطباق با بسته‌شدن حوضه مدیترانه است. گسل راست‌گرد آناتولی شمالی، در شمال ترکیه، بخش زیادی از حرکت به سمت غرب بین بلوک آناتولی و ورقه اوراسیا را تسهیل می‌کند. بین سال‌های ۱۹۳۹ و ۱۹۹۹، یک‌سری زمین‌لرزه‌های ویرانگر با بزرگای بیش از ۷ در امتداد سامانه گسله آناتولی شمالی به سمت غرب رخ داده است. غربی‌ترین این زمین‌لرزه‌ها در ۱۷ آگوست ۱۹۹۹، زمین‌لرزه M۷.۶ ایزمیت در نزدیکی دریای مرمره بود که حدود ۱۷ هزار نفر را کشت. ۴- سه ناحیه گسلی اصلی در ترکیه وجود دارد که به نام‌های گسل آناتولی شرقی (EAF)، گسل آناتولی شمالی (NAF) و منطقه فرورانش آناتولی-اژه (AASZ) شناخته می‌شوند. در دو دهه گذشته، EAF در مقایسه با NAF نسبتا ساکت بوده است. زلزله شدید در سال ۲۰۰۳ در بینگول (بزرگای ۶.۳) در تلاقی شرقی دو سامانه گسله آناتولی شمالی و سامانه گسله آناتولی شرقی و ضمنا در نزدیکی همین پهنه تلاقی زلزله سه سال قبل در الازیگ با بزرگای ۶.۸ در ۲۴ ژانویه ۲۰۲۰ رخ دادند. منطقه گسلی آناتولی شمالی یک سیستم راست‌گرد است که بین ورقه‌های صفحات اوراسیا و آناتولی در شمال ترکیه به طول حدود هزار کیلومتر تداوم دارد. امتداد این گسل در کف دریای مرمره در جنوب استانبول، با میزان لغزش حدود ۱۸ میلی‌متر در سال با رخداد زمین‌لرزه‌های تاریخی حدودا هر ۲۵۰ سال یک بار و با بزرگای ۷ شناخته می‌شود. به این ترتیب زمین‌لرزه‌های با بزرگای ۷ در این پهنه به تأخیر افتاده‌اند؛ چراکه این بخش از گسل از زمان زمین‌لرزه‌های ۱۷۶۶ و ۱۷۵۴ دوباره فعال نشده است. زلزله با بزرگای ۵.۸ استانبول-سیلیوری ۲۰۱۹ برای مشخص‌کردن اثر آن بر بخش‌های تحت فشار بحرانی دریای مرمره منطقه گسل آناتولی شمالی مهم است. منطقه گسل آناتولی شرقی (EAFZ) یک مرز ورقه را نشان می‌دهد که بیش از ۷۰۰ کیلومتر بین ورقه‌های عربی و آناتولی گسترش یافته است. در این مرز حرکت نسبی با سرعت لغزش بین ۶ تا ۱۰ میلی‌متر در سال رخ می‌دهد و منجر به زمین‌لرزه‌های مخرب در شرق ترکیه شده است. این سامانه گسله EAFZ با زیربخش‌های با راستاهای شمال‌شرق-جنوب‌غرب و شرقی-غربی مشخص می‌شوند که موازی با روند کلی منطقه گسل هستند. سازوکارهای گسلش عمدتا امتدادلغز چپ‌گرد هستند. در دو زمین‌لرزه بزرگ روز ششم فوریه ۲۰۲۳ ابتدا زلزله در راستای گسل با راستای شمال‌شرق-جنوب‌غرب و سپس زلزله دوم در راستای گسل با راستای شرقی-غربی رخ داد. نزدیکی قطب اویلر چرخش و جابه‌جایی ورقه عربی، به مرز ورقه عربی-آناتولی منجر به تغییرات سریع در سرعت ورقه در امتداد مرز می‌شود که با کاهش نرخ لغزش از شرق (۱۰ میلی‌متر در سال) به غرب (حدود ۱ تا ۴ میلی‌متر در سال) آشکار می‌شود. سامانه گسله آناتولی شرقی الگوهای لرزه‌خیزی ناهمگن را با نبودهای لرزه‌ای (که دو تا از آنها در زمین‌لرزه‌های ششم فوریه ۲۰۲۳ به پایان رسید) و خوشه‌های موضعی نشان می‌دهد. بررسی لرزه‌خیزی در این ناحیه دوره بازگشت ۱۵۰ساله برای بزرگای ۶.۷ تا ۷.۰ در امتداد بخش‌های لرزه‌ای در شرق سامانه گسله مشخص می‌کند. بخش‌های غربی ظاهرا کمتر لرزه‌خیز نشان می‌داد و دوره بازگشت‌های ۲۵۰ تا ۷۰۰ سال برای پازارجیک (کانون زمین‌لرزه اول ۶ فوریه ۲۰۲۳) و ۴۱۴ تا ۹۱۷ سال برای آمانوس برای بزرگای ۷ تا ۷.۴ نشان می‌داد. ۵- با بررسی آمار زلزله‌های آناتولی مشخص می‌شود چنین رخدادهایی قرنی یک بار امکان وقوع دارند. در سال ۱۹۳۹ زلزله‌ای به بزرگی ۷.۸ ارزنجان ترکیه را ویران کرد. این آغاز توالی زمین‌لرزه‌های دومینویی بود که در راستای گسل آناتولی شمالی در بیش از هزار کیلومتر -تقریبا از یک سر تا سر دیگر- به شکل ۱۲ زمین‌لرزه بسیار بزرگ در طول ۶۰ سال رخ دادند. در تاریخ ششم فوریه در ساعت ۰۱:۱۷:۳۴ UTC زمین‌لرزه اول با بزرگی ۷.۷ در جنوب شرقی ترکیه رخ داد که پس از آن چندین پس‌لرزه ازجمله پس‌لرزه‌ای با بزرگای ۶.۷ تنها ۱۰ دقیقه بعد رخ داد. این زمین‌لرزه‌ها در منطقه غازیانتپ با بیش از دو میلیون نفر جمعیت به وقوع پیوست. در زمین‌لرزه اول بخش جنوب غربی EAFZ در طول ۱۸۰ کیلومتر و از سطح تا ژرفای حدود ۲۰کیلومتری (در کل پوسته لرزه‌زا) گسیخته شد. این احتمال وجود دارد که مناطق باقی‌مانده از پهنه گسله آناتولی شرقی همچنان تحت فشار بحرانی از طریق انرژی انباشته گسیخته شود. زلزله دوم ۹ ساعت بعد ساعت ۱۳:۲۴ به وقت محلی در راستای گسله شرقی غربی که انتهای آن به پهنه گسیختگی در زلزله بامداد ششم فوریه ۲۰۲۳ می‌رسد، با بزرگای ۷.۵ رخ داد. بنابراین این زلزله دوم که کانون آن در صدکیلومتری کانون زلزله اول قرار داشت، پس‌لرزه نبود و زلزله مستقل دوم بوده است. ۶- یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها در ترکیه رخداد زمین‌لرزه‌ای شدید در راستای گسله آناتولی شمالی در نزدیکی استانبول است. بعد از دو زمین‌لرزه ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ بحث بزرگی در افکار عمومی و در رسانه‌های ترکیه در این مورد درگرفته است که آیا زمین‌لرزه مهم بعدی در استانبول خواهد بود؟ البته اگر منظور اثرگذاشتن دو زمین‌لرزه ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ بر گسل‌های پهنه استانبول باشد، باید گفت بعید است این زمین‌لرزه در منطقه استانبول به دلیل فاصله ۷۰۰کیلومتری اثر مستقیم بگذارد یا منجر به زمین‌لرزه‌های شدید شود. از سوی دیگر با توجه به اینکه سکون لرزه‌ای در شاخه شمالی گسل آناتولی شمالی در دریای مرمره که از شهر استانبول عبور می‌کند، بسیار طولانی شده است، سه زمین‌لرزه بزرگ تاریخی در پهنه گسله آناتولی شمالی در سال‌های ۴۷۴، ۹۸۹ و ۱۷۶۶ با بزرگای برآوردشده حدود ۷ تا ۷.۵ رخ داده‌اند. بنابراین ۲۵۷ سال از آخرین زمین‌لرزه در این پهنه می‌گذرد و انتظار رخداد زمین‌لرزه در این ناحیه متصور است. به نظر می‌رسد با وضعیت ترکیه بعد از رخداد زلزله‌های ۱۷ بهمن ۱۴۰۱، این کشور مانند کشور ما متأسفانه برای رخداد زلزله‌های شدید در نزدیکی نواحی پرجمعیت شهری آماده نیست.
|
