■ شهر زیرزمینی سامن، یادگار نیاکان ایرانی

 شهرهای زیرزمینی که جنبه ی پناهگاهی دارند به دو شکل ایجاد شده اند یا در بیرون از شهرها و در دل تپه های طبیعی و یا در زیر شهرهای مسکونی تا عمق حتی 50 متری از سطح زمین ساخته شده اند.وسعت این شهرها در زیر زمین به علت حفاظت از جان و مال در مواقع ناامنی زیاد بوده و در دو سطح افقی و عمودی گسترش یافته اند.

یکی از این شهرهای زیرزمینی شهر پنهان یا زیرزمینی سامن که گمان می رود شهری مخفی در دوره پیش از اشکانی بوده و بعدها نیز از آن به عنوان گورستان استفاده می‌شده است. این شهر در 15کیلومتری ملایر در استان همدان قرار دارد. شهر سامن به طور اتفاقی در جریان عملیات گودبرداری شرکت مخابرات استان همدان به قصد کشیدن فیبرهای نوری از زیر زمین کشف شد.

کاوش‌ ‏های باستان‏‌شناسی در محوطه‏‌ زیرزمینی این شهر منجر به کشف شهری پنهان شد که در یک بستر سنگی و به صورت دست کند ساخته شده است که بخشی از فضاهای آن برای تدفین مردگان استفاده می شده است. در شعاع 300 متری این شهر زیرزمینی آثار متعددی کشف شده و در چهار نقطه از کارگاه ها راه پله های سنگی وجود دارد و بیشتر اتاق های کشف شده نیز سکوهای یکپارچه تراشیده از سنگ دارد.

تاکنون اشیا، سفال، مهره های متعدد و چند سکه تاریخی در دالان ها و اتاق های شهر زیرزمینی سامن یافت شده که یک سری از سفال ها قابل مقایسه با سفال دوره های اشکانی و تاریخی هستند. گمان می رود این فضاها در یک دوره به منظور زندگی و یا انجام مراسم آیینی و مذهبی ساکنان آن استفاده می شده، سپس به منظور تدفین مورد استفاده قرار می گرفته و در دوره های متاخر و اسلامی به منظور پناهگاه یا استفاده در موقعیت های خاص مورد بهره برداری قرار می گرفته است.

این شهر زیرزمینی فضاهای بسیار گسترده ای دارد که در قسمت تحتانی منازل و ساختمان های اداری شهر سامن ادامه یافته و به همین دلیل نمی توانسته تنها به منظور تدفین مورد استفاده قرار بگیرد. البته در کارگاه شماره 5 چند نمونه تدفین نیز دیده شده است. این شهر زیرزمینی در عمق 3 تا 6 متری زمین کشف شده و کانال‌های حفر‌ شده درون آن به مرور در دوره‌های تاریخی کنده شده‌اند و اطراف آن‌ها نیز اتاق‌های متعدد وجود دارند. این کانال‌ها از نظر ساختار معماری بسیار جالب هستند و کاربری خاصی داشته‌اند.

در این کانال‌ها 60 اسکلت شناسایی شدند که درون 9 اتاق قرار داشتند و با توجه به بررسی‌های انسان ‌شناسی شواهدی وجود دارد که تدفین‌هایی به ‌صورت تدفین باز انجام شده است. شواهد باستان شناسان گویای این است که شش مورد بقایای انسانی نیز وجود دارند که به ‌طور دقیق نشان می‌دهند این اتاق‌ها در کاربری‌ نهایی به منظور محل تدفین استفاده می‌شدند، به‌ طوری که استخوان‌ها را جمع می ‌کردند و دوباره تدفین‌های جدیدی انجام می‌دادند.

همچنین از 60 اسکلت یافت شده، 16 مورد مرد، 26 مورد زن، 14 مورد کودک و یک نوزاد شناسایی شده‌ است و جنسیت 3 مورد از آن‌ها نیز تشخیص داده نشده است. بررسی ها نشان می دهد حوادث و اتفاق های متعددی در دالان های دست کند سامن روی داده و در اتاق ها، راهروها و سالن های این شهر زیرزمینی تا این مرحله حدود 50 اسکلت انسانی در رده های سنی مختلف از خردسال و کودک تا کهنسال در جنسیت های زن و مرد دیده شده است.

آنچه که بر اساس مطالعات انسانی، طبقه بندی و تحلیل ها از دید انسان شناسی در کارگاه های سامن نتیجه گیری شده, این است که این سایت زیرزمینی یکی از ساختارهای منحصر بفرد در ایران است و در هیچ جای دیگری چنین ساختاری با این گستردگی مشاهده نشده است.

شهر زیرزمینی سامن به دلیل ساختار سنگی و بقایای انسانی کشف شده در آن, اهمیت فوق العاده ای دارد. باید دوره های مختلف زندگی انسان را در اینجا ثبت و ضبط کرد و هویت اقوام و طوایفی که در اینجا زندگی کرده اند را شناسایی کرد. همچنین دالان های متعددی با راهروها و اتاق ها در یک صخره عظیم گرانیتی پنبه ای در دوره های مختلف به وسیله پتک ها و قلم های سنگی حفر شده و بقایای زیادی از حضور انسان ها در این ساختار مشاهده می شود.

بر اساس مستندات و بررسی ها, حدود 50 مورد بقایای انسانی از نوزاد تا انسان 80 ساله شناسایی شده و در یکی از اتاق ها 11 اسکلت انسانی در گوشه اتاق انباشته شده است. در کنار استخوان های کشف شده انسان استخوان های حیوانی نیز در دالان های زیرزمینی سامن یافت شده که بقایای حیوانی در انواع مختلف و مربوط به دوره های زمانی متفاوت به طور پراکنده در این ساختار مشاهده می شود که شامل بقایای اسکلت طیور، حیوانات علف خوار اهلی کوچک و بزرگ و حتی آثار حیوانی گوشت خوار از خانواده سگ سانان می شود و قسمت اعظم آنها مورد استفاده غذایی انسان ها قرار گرفته است.

سرپرست کاوشهای باستان شناسی شهر زیرزمینی سامن نیز گفت: عملیات پاکسازی و شناسایی شهر زیرزمینی سامن در سال 86 انجام شد و در سال 87 هیات باستان شناسی در پنج کارگاه مستقر شدند و در پایان این کاوش ها فعالیت خود را در دو کارگاه شماره یک و دو متمرکز کردند.

علی خاکسار اضافه کرد: فقط ساختار معماری دالان های دست کند سامن مهم نیست، اینجا همه چیز مهم است حتی سفال های کشف شده، مسایل ظریف زیستی را مطرح می کنند و باید مطالعات روی آنها به اتمام برسد. وی افزود: به دلیل ارزش و اهمیت تاریخی و منحصر به فرد بودن این آثار، مجموعه زیرزمینی سامن به منظور ثبت در فهرست میراث جهانی مطرح و پرونده مقدماتی ثبت تهیه و به شورای ثبت سازمان مرکزی ارسال شده است.

خاکسار ادامه داد: از آنجا که مجموعه در بستری شهری واقع شده و گردشگری به صورت ویژه به سمت و سوی آن نظر دارد طرح های ساماندهی، حفاظت و مرمت و نورپردازی مجموعه تهیه شده و پس از انجام اصولی آن می توان از مجموعه به عنوان یک جاذبه گردشگری خاص استفاده کرد. وی در خصوص استفاده از شهر زیرزمینی سامن به عنوان سایت موزه خاطر نشان کرد: این پیشنهاد در سال 84 مطرح شد و به دلیل بی نظیر بودن، این ساختار باید با وجود تمام مسایل زیستی حفظ و نگهداری شود.

خاکسار ادامه داد: یک بازدیدکننده معمولی می تواند از مسیرهای تعریف شده و از پشت ویترین ها با نورپردازی هایی که انجام خواهد شد از سایت بازدید کند و اهل فن نیز می توانند اجازه بازدید تخصصی بگیرند, ضمن اینکه به دلیل محدود بودن فضا در هر بار تعداد کمی (حداکثر10 نفر) می توانند زیر نظر مسئول سایت موزه وارد آن شوند. وی در خصوص ویژگی هایی که این سایت موزه باید در آینده داشته باشد، افزود: فضای سایت موزه باید تثبیت شده باشد و ضوابط خاصی برای آن لحاظ شود.

به گفته وی تاکنون چندین سایت موزه ناموفق در کشور وجود داشته است, اما اینجا می تواند یک سایت موزه موفق باشد و فضا طوری طراحی شود که بازدیدکنندگان هنگام عبور از یک راه پله شیک به محض ورود به این تونل ها دقیقا احساس کنند که وارد دوره تاریخی دیگری شده اند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همدان نیز در خصوص برنامه این سازمان برای ایجاد سایت موزه شهر زیرزمینی سامن گفت: سعی بر این است که امکان بازدید در یکی از فضاها (کارگاه شماره یک) که بزرگتر از بقیه است فراهم شود و برای این کار در مجرای ورودی اتاق ها، در شیشه ای تعبیه می شود و امکان عبور و مرور در داخل اتاق های سایت زیرزمینی تنها برای کارشناسان فراهم خواهد بود.

اسدالله بیات ادامه داد: طرح ساماندهی این سایت زیرزمینی شامل بر طرف کردن هوا زدگی دیواره ها و تثبیت آنها به منظور جلوگیری از ریزش آنهاست و امکان ورود به سایت زیر زمینی نیز برای افزایش امنیت از طریق آسانسور صورت خواهد گرفت. وی خاطر نشان کرد: پس از اعلام گزارش نهایی کاوش ها و اتمام بررسی های مطالعاتی، ساماندهی اشیا و بازگرداندن آنها به محل یافت شده و ایجاد شرایط مناسب، امکان بازدید را برای گردشگران فراهم خواهیم کرد و بررسی ها به منظور کشف سایر فضاها و دالان ها در فصل آینده کاوش های سایت زیرزمینی سامن ادامه خواهد یافت.

وی همچنین از آغاز فصل چهارم کاوش با اولویت پیگردی و کاوش راهروهای ارتباطی این شهر زیرزمینی خبر داد و گفت: با توجه به اینکه در سه فصل گذشته نتایج بسیار ارزشمندی به دست آمده در این فصل از کاوش میدان عملیات پژوهشی گسترش نمی یابد، بلکه سعی در تحقق اهداف موردنظر و همچنین تمرکز بر شناسایی نقاط تاریک و مبهم مجموعه از منظر تاریخی، کاربری‌های متصور، اهداف پدیدآورندگان و ویژگی‌های منحصر به فرد مجموعه خواهد شد.