■ نیایش؛ تجربه‌ای تمام قد از مهندسی ایرانی

این خاطره شاید برای بسیاری از تهرانی‌ها عجیب نباشد. حفره‌ای فراموش‌شده در دل شهر که پس از گذشت 11سال توانست دو سوی بزرگراه رسالت را به یکدیگر متصل کند؛بزرگراهی که برای نخستین بار در سال 1352طرح احداث آن آغاز شد و تا به ثمر برسد، 30سال گذشته بود. بالاخره این حفره انگار به سنگ رسیده بود و راهی برای گشایش آن دست‌کم تا 11سال وجود نداشت، ناگهان در سال 85 و یک سال پس از تغییر مدیریت شهری باز شد و به تونل رسالت تبدیل شد. هنوز سالی از احداث تونل رسالت نگذشته بود که دوباره زمزمه احداث تونلی دیگر در شهر پیچید. این‌بار تونل توحید مورد توجه بود. تابلوها که برافراشته شدند، شهروندان با تردید روزشمار پروژه را می‌دیدند که هر روز کم و کمتر می‌شود. وقتی که روزشمار صفر شد، پروژه نیز به پایان راه رسید و تونلی دیگر به تهران افزوده شد.

هنوز یک سال از احداث تونل توحید نگذشته بود که در جای دیگر شهر طرح ساخت تونلی دیگر مطرح شد؛ این‌بار تونل نیایش. حالاکمتر از یک‌ماه از اعداد روزشماری که بر فراز تونل نیایش نصب شده، مانده است و این روزها این تونل آماده بهره‌برداری است. اما ماجرا چیست؟

آغاز کار به ابتدای سال 90 باز می‌گردد. عملیات حفاری تونل نیایش، روز ششم فروردین‌ماه سال 1390در هشت جبهه‌کاری مختلف آغاز شد و طولی نکشید که مجریان پروژه روز بیست‌وپنجم اسفندماه همان سال، اتصال دو کارگاه خیابان گلشهر و خیابان نونهالان در تونل‌جنوبی این پروژه را جشن گرفتند. این اتصال البته تنها برقرارکننده ارتباط دو کارگاه در بخشی‌از پروژه نبود بلکه آخرین اتصال جبهه‌های کاری در بخش‌های مختلف کل پروژه محسوب می‌شد تا عملیات حفاری این طرح عظیم شهری عملاً به اتمام برسد. روز بیست و پنجم اسفندماه سال 1390که خبر اتمـام عملیـات حفاری تونل ‌نیایش اعلام شد، کمتر کسی تصور می‌کرد عملیات لاینینگ نهایی طولانی‌ترین تونل ترافیکی پایتخت تنها در طول شش‌ماه به سرانجام برسد. در واقع همانگونه که دست‌اندرکاران پروژه وعده داده بودند، عملیات لاینینگ نهایی که آخرین بخش عملیات سازه‌ای تونل نیایش به‌شمار می‌رود، در آخرین روزهای شهریورماه سال‌جاری به اتمام رسید و تمام تونل‌های اصلی و دوراهی‌های این پروژه پوشیده از بتن شد.

پایان عملیات سازه‌ای در 18ماه

در طول مراحل ساخت این پروژه رکوردهای بسیاری شکسته شد؛ رکوردهایی که تا به آن روز برای جامعه مهندسی کشور، دست نیافتنی تلقی می‌شد. به تعبیر رئیس شورای شهر و معاون فنی عمرانی شهرداری تهران، این پروژه دستاوردهای ماندگاری برای جامعه مهندسی کشور داشت. تونل نیایش از ویژگی‌های فنی بسیاری برخوردار است. احداث دوراهی‌هایی که مساحت سطح مقطع برخی از آنها به 447مترمربع می‌رسد، تونل‌های کوچکی که تونل‌های اصلی را در فواصل مشخص به‌هم متصل می‌سازد و اجرای تونل زیربخشی از بزرگراه مدرس و خیابان ولیعصر(عج)، احداث پارکینگ در مجاورت تونل و مواردی از این قبیل، ویژگی‌ها و نکات فنی خاصی است که از دشواری‌های عملیات اجرایی این پروژه عظیم حکایت دارد. اما این پروژه منحصر به فرد که مختصات فنی و احجام عملیات اجرایی آن با هیچ تونل ترافیکی دیگری در کشور قابل مقایسه نیست، از تمام تونل‌های قبلی سریع‌تر و بـاکیفیـت‌تـر اجرا شده است. حالا که تونل‌نیایش آماده بهره‌برداری است، مقایسه سرعت عملیات ‌اجرایی آن با عملیات سازه‌ای دیگر تونل‌های ترافیکـی شهـر تهـران، می‌تواند نکات قابل توجهی را بیان کند.

اگر بخواهیم این تونل را با تونل توحید مقایسه کنیم می‌توان گفت که تونل توحید 2136متر طول دارد که این رقم با احتساب رمپ‌های ورودی و خروجی به 3003متر می‌رسد و اگر بخش‌های غربی و شرقی این سازه زیرزمینی را به‌صورت دو تونل مجزا درنظر بگیریم، طول کلی تونل به 6006 متر خواهد رسید. اما طول تونل نیایش با احتساب رمپ‌هایش 10252متر است؛ رقمی که می‌توان آن را به‌طور تقریبی حدود دو برابر طول تونل توحید درنظر گرفت. کار حفاری تونل‌توحید در 20‌ماه صورت گرفت و برای اجرای عملیات بتن‌ریزی تونل‌ها و سایر اقدامات سازه‌ای آن نیز 12‌ماه زمان صرف شد. این درحالی‌است که عملیات حفاری تونل نیایش 12ماه زمان برد و طی شش‌ماه نیز تمـام بخش‌های اصلـی آن شـامـل تونل شمالی، تونل جنوبی و تونل کردستان زیربتن‌نهایی رفت. این در حالی است که ساخت تونل نیایش با پیچیدگی‌های بیشتری همراه بود. از آن جمله می‌توان به احداث دوراهی‌هایی که در این تونل احداث شده اشاره کرد.

تونلی بر فراز کاریز‌های شهر

می‌گویند تهران شهری است که مسیر قنات‌های مختلف زیرزمین آن اجرای هر طرح زیرزمینی را می‌تواند دچار چالش کند. از طرفی شیب شمالی جنوبی این شهر نیز مشکلی در احداث طرح‌های زیرزمینی است. با توجه به آنکه تونل نیایش زیرزمین و در عمقی که احداث می‌شد از سطح آب‌های زیرزمینی بالاتر بود، ابتدایی‌ترین تصور این بود که این طرح مشکل خروج روان آب‌ها را نخواهد داشت اما تجربه تونل‌سازی‌ در شهر تهران نشان می‌داد که در هر مقطعی از اجرای عملیات یا حتی در طول دوره بهره‌برداری، نفوذ آب قنات‌ها، انباره‌های فاضلاب یا آب ناشی از نشت شبکه‌های آبرسانی می‌تواند برای حفاری تونل مشکل‌ساز باشد. بنابراین آب‌بندی کامل تونل در دستورکار قرار گرفت و اجرای لایه‌های آب‌بند ژئوتکستایل و ژئوم‌مبران به عملیات پیش‌نیاز لاینینگ‌ نهایی تبدیل شد.

برای اجرای این عملیات از 160هزار مترمربع یا به‌عبارتی 16هکتار لایه آب‌بند استفاده شده است! اهمیت موضوع وقتی بیشتر مشخص می‌شود که بدانیم سطح آب‌بندی شده کف دریاچه مصنوعی چیتگر 123هکتار است. بنابراین با یک حساب سرانگشتی می‌توان نتیجه‌گرفت که حجم اجرای لایه‌های آب‌بند در پروژه تونل نیایش معادل یک هشتم این عملیات در دریاچه مصنوعی چیتگر است و چنین رقمی در نوع خود کم‌نظیر محسوب می‌شود. البته اجرای عملیات جوش و نصب لایه‌های آب‌بند در دیواره‌ها و سقف تونل و در نهایت آزمایش و اطمینان‌یافتن از صحت این عملیات، دشواری‌های خاص خود را در پی داشت که به‌مراتب از اجرای لایه‌های آب‌بند در سطوح زیرسازی‌شده یک دریاچه‌ مصنوعی پیچیده‌تر است.

اما برای عایق‌بندی تونل‌نیایش فقط به استفاده از لایه‌های ژئوتکستایل و ژئوم‌مبران بسنده نشده و در مقاطعی‌خاص، سیستم دیمپلشیت نیز مورد بهره‌گیری قرارگرفته تا علاوه بر آب‌بندی دیواره‌ها و سقف تونل، امکان هدایت و زهکشی آب‌های‌سطحی فراهم شود.

سرعت در کنار کیفیت

سرعت اجرای پروژه احداث تونل‌نیایش در مقایسه با سایر تجربیات داخلی تونل‌سازی، یک شاخص منحصر به فرد است و بسیاری از رکوردهای اجرایی در طول عملیات ساخت تونل حتی با پروژه‌های مشابه خارجی نیز قابل رقابت است. به‌عنوان مثال اجرای 90متر طول بتن‌ریزی نهایی طی یک هفته، یکی از راندمان‌های کم‌نظیر در پروژه‌های عمرانی کشور به‌ویژه در فعالیت‌های تونل‌سازی محسوب می‌شود. این رکورد اجرایی که در پروژه تونل نیایش دوبار تکرار شد، مربوط به عملیات لاینینگ‌نهایی در بخش تونل کردستان است. اما نباید تصورکرد که زمانبندی فشرده پروژه و اجرای سریع آن‌که با ثبت رکوردهای جدید اجرایی همراه بود، شاخص‌های کیفی را دچار اشکال کرده و یا به‌عبارتی کیفیت فدای سرعت شده‌است. در این پروژه، تمام بتن‌های اصلی، مقاومتی فراتر از حداقل مقاومت محاسبه‌شده در طراحی‌ها را داشته و نتایج آزمایش‌ها نیز مؤید این امر است. به بیان دقیق‌تر، در شرایطی که مقاومت موردنیاز بتن در طراحی پروژه 35مگاپاسکال تشخیص داده شده‌بود، نتایج شیت‌های آزمایشگاهی از بتن اجراشده، نشان‌دهنده مقاومت 40تا 45مگاپاسکال است.

بزرگ‌ترین پارکینگ زیرزمینی خاورمیانه در حاشیه تونل نیایش

تونل نیایش تنها یک تونل انتقال ترافیکی نیست. درست همان روزهای آغازین اجرای این طرح عظیم، معاون فنی عمرانی شهرداری تهران از ساخت یک پارکینگ بزرگ در حاشیه این تونل خبر داد. این پارکینگ با ظرفیت چهار هزار خودرو به‌طور کامل در زیرزمین احداث می‌شود تا مشکل پارکینگ در این محدوده را رفع کند. البته قرار است که بر بالا و در فضای فوقانی این پارکینگ یک فضای مذهبی ( روی زمین) احداث شود.

دلیل این اتفاق هم به گفته مازیار حسینی، معاون فنی عمرانی شهرداری تهران این بود که با وجود مجموعه‌هایی مانند بیمارستان شهید رجایی، پردیس سینمایی ملت و مجموعه عظیم بوستان ملت و همچنین مجموعه‌های تجاری در این محدوده، نداشتن پارکینگ ازجمله معضلات این منطقه است. نبود پارکینگ و توقف خودروها در خیابان‌های اطراف محدوده بوستان ملت و ابتدای بزرگراه نیایش، باعث کندی تردد در این منطقه شده است.

احداث این پارکینگ می‌تواند مشکل دیرین ساکنان این منطقه را که ناشی از تردد و توقف دائمی خودروها در حاشیه خیابان‌های محل سکونتشان است حل کند. ساخت یک مسجد در طبقه فوقانی این مجموعه پارکینگی نیز در نوع خود جالب است. در واقع با احداث این مسجد، کمبود فضاهای مذهبی که در این بخش از شهر وجود داشت نیز رفع خواهد شد. این پارکینگ تنها کارکرد ترافیکی نخواهد داشت، بلکه با احداث فضای فرهنگی- مذهبی در طبقه فوقانی آن سعی شده به ابعاد فرهنگی در پروژه‌های شهری توجه شود. احداث پارکینگ و مرکز فرهنگی مذهبی به‌گونه‌ای است که شهروندان تهرانی برای دسترسی به پارکینگ از فضای مذهبی تردد می‌کنند .معاون فنی عمرانی شهرداری تهران در این مورد گفته بود: یکی از دغدغه‌های شهرداری تهران و معاونت، تجلی فرهنگ ایرانی اسلامی در پروژه‌های عمرانی است. هدف این است که علاوه بر اجرای طرحی عمرانی، به روح و روان شهروندان نیز توجه شود و فضایی روح‌نواز برای شهروندان فراهم آوریم.

احداث تونل نیایش تنها اجرای یک طرح ترافیکی نبوده بلکه این طرح در کنار خود مجموعه‌ای از طرح‌ها را نیز در دستور کار داشته است. علاوه بر دستاوردهای فنی این پروژه، تأکید بر فضاهای مذهبی بخشی از اقداماتی بوده که در فرایند ساخت آن برنامه‌ریزی شده است. در ضمن ساخت این پروژه امکانات بهتری در اختیار شهروندان در آینده قرار خواهد داد تا روح زندگی با تکیه بر فرهنگ غنی ایرانی اسلامی را نمایان سازد. این طرح تنها به‌منظور کاهش ترافیک شهری نخواهد بود بلکه با تلطیف معماری و بازگشت به معماری ایرانی اسلامی، یک پوسته هویتی مانوس با زندگی مردم در اختیار شهروندان قرار گیرد.