علی اصغر کیهانی*-کیفیت سیمان‌های پوزولانی در زمانی‌که این سیمان تولید می‌شد، همواره با اعتراض مصرف‌کنندگان مواجه بوده است. در سال‌هایی که بازار سیمان داغ بود، سیمان‌های پوزولانی یکی از راه‌های کسب سود بیشتر برای کارخانجات سیمان تلقی می‌شد؛ چرا که قیمت همه سیمان‌ها یکسان بود و تولید سیمان پوزولانی به این خاطر که تا 20درصد انواع مواد معدنی را آسیاب کرده و به سیمان می‌افزودند، سود سرشاری به دنبال داشت.
در ایام منتهی به سال1385، بیش از 75 درصد از سیمان‌های تولید ایران را سیمان‌های پوزولانی و آمیخته تشکیل می‌داد. به عبارتی کارخانجات سیمان در آن سال‌ها، نزدیک به 4 میلیون تن انواع پوزولان را به کلینکرهای تولیدی اضافه کرده و به همان قیمت سیمان خالص فروختند. اعتراض‌های دامنه دار درباره کیفیت پایین سیمان‌های پوزولانی هرگز به نتیجه نرسید. بازار سیاه شکل گرفته قیمت سیمان را به دو تا سه برابر قیمت واقعی آن رسانده بود و سیمان‌های پوزولانی نیز متقاضیانی در بازار آزاد داشت. با تغییر ساختار توزیع و خروج نسبی سیمان از سبد حمایتی، ظاهرا توجه به خواسته مشتریان در این بازار وجود دارد. اما سابقه‌ای که سیمان‌های پوزولانی در بین مصرف‌کنندگان داشت، تقاضای بازار برای این سیمان‌ها را به صفر رسانده و امروزه به‌جز تعدادی از پروژه‌های سدسازی، هیچ‌گونه تقاضایی برای سیمان پوزولانی در جامعه وجود ندارد.در حال حاضر با اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها، زنگ‌های خطر برای بازار سیمان به صدا درآمده است. به همین خاطر مجددا تولید سیمان پوزولانی شروع شده است. در جلسه‌ای که اخیرا به همین خاطر برگزار شد، تعدادی از اساتید بتن و سیمان با احتیاط درباره تایید اصل تولید سیمان‌های پوزولانی و آثار مفید آن صحبت کردند.اما یک نکته اساسی در این میان فراموش شد و آن اینکه سهم صنعت ساختمان از فایده تولید و مصرف سیمان پوزولانی کجا است؟ با اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها، قیمت انواع حامل‌های انرژی دستخوش تغییرات وسیعی می‌شود که بیشترین تاثیر این تغییرات در صنایع انرژی بر خواهد بود. برای تولید هر تن سیمان به‌طور متوسط 125 لیتر سوخت فسیلی یا معادل آن گاز طبیعی مصرف می‌شود. همچنین به طور متوسط به 118 کیلو وات ساعت برق نیز نیاز داریم.قیمت سوخت تحویلی به کارخانجات سیمان هر لیتر 95 ریال است. چیزی معادل 5/2 درصد قیمت جهانی این میزان از انرژی. گاز تحویلی نیز همین وضعیت را دارد. قیمت جهانی این مقدار از انرژی بیش از 28 دلار است که به قیمتی کمتر از یک دلار در اختیار صنعت سیمان قرار می‌گیرد. سالانه 4/2 میلیارد دلار یارانه انرژی پرداختی به صنعت سیمان برای تولید 50 میلیون تن سیمان است. البته کارخانجات جدید سیمان به‌خاطر بهره‌مندی از تکنولوژی جدید توانسته‌اند مصرف انرژی خود را اندکی کنترل کنند و به مرز معادل 105 لیتر سوخت فسیلی در هر تن سیمان برسانند، اما همین مقدار انرژی نیز، برای کالایی که قیمت هر تن آن در بازارهای جهانی حداکثر 50 دلار است، مصرف بسیار بالایی به شمار می‌رود.از طرفی فرآیند تولید سیمان، آلایندگی‌های بسیاری دارد و به ازای تولید هر تن سیمان، تقریبا یک تن انواع گازهای گلخانه‌ای وارد محیط زیست می‌شود. مجموعه این دو عامل باعث توجه جهان توسعه یافته به محدودیت تولید سیمان شده است. قیمت بالای سوخت و محدودیتی که برای تولید گازهای گلخانه‌ای در دنیا وجود دارد، جوامع توسعه یافته را به سمت کاهش تولید و مصرف، استفاده مطلوب‌تر از سیمان و در نهایت استفاده از مواد جایگزین هدایت کرده است. در دنیا سیمان‌های پوزولانی و آمیخته با این فلسفه تولید می‌شوند. البته پاره‌ای توجیهات فنی در خصوص اندکی افزایش دوام بتن‌های ساخته شده با سیمان‌های پوزولانی یا مقاومت در برابر حمله اسیدهای ضعیف نیز به این تصمیمات سنجاق شده است، ولی اصل همان است که گفته شد. از سوی دیگر، پوزولان‌های طبیعی که در دنیا به سیمان اضافه می‌شوند، کنترل‌های کیفی بسیار بالایی روی آنها انجام می‌گیرد و چنین نیست که هر ماده معدنی پوزولانی را بدون توجه به آثار تجربی و عملکرد میدانی آن آسیاب کرده و به سیمان اضافه کنند. با این همه، کنترل‌های کیفی نیز بعضا اعتراض جامعه مهندسی در کشورهای توسعه یافته بلند می‌شود و به عملکرد کارخانجات سیمان اعتراض می‌کنند. پروفسور نویل دانشمند برجسته بتن در کتاب علمی و وزین خود «خواص بتن» به هنگام بحث درباره پوزولان‌ها به اهداف کارخانجات سیمان در تولید سیمان‌های پوزولانی اشاره می‌کند. قیمت سیمان‌های پوزولانی به‌خاطر هزینه‌های پایین تولید نسبت به سیمان‌های تیپ پایین‌تر است و این نیز یک مزیت برای مصرف‌کننده به حساب می‌آید.نتیجه اینکه، در شرایط فعلی که صنعت سیمان در آستانه یک تحول اساسی درباره قیمت تمام شده قرار دارد، بهتر است به‌جای تکرار اشتباهات گذشته، با مسائل، واقع‌بینانه‌تر برخورد کند. نخستین قدم، ممیزی مصرف انرژی در بخش‌های مختلف این صنعت است. لازم است بسیاری از فرآیندهای تولید در صنعت سیمان نوسازی شده و مصرف سوخت به حد استاندارد‌های جهانی نزدیکتر شود. این مساله به مدیریت جامعی نیاز دارد و البته کار بسیار دشواری است، اما چاره دیگری وجود ندارد. البته تعدادی از کارخانجات سیمان اعلام می‌کنند قدم‌هایی در این راه برداشته اند، اما با نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم. در سال‌های گذشته برخی کارخانجات سیمان به جای اختصاص بخشی از درآمدهای خود به نوسازی و اصلاح فرآیندهای انرژی‌بَر خود، به احداث کارخانجات جدید پرداخته اند و امروز با انبوهی از هزینه‌های نوسازی مواجهند.گام دوم، بالا بردن کیفیت سیمان داخلی است تا صنایع تولید بتن و فرآورده‌های بتنی بتوانند مناسبات تولید فرآورده‌های سیمانی را بر روی سیمان‌های با کیفیت بالاتر مدل کنند. بدون شک، تولید سیمان با کلاس مقاومتی بالاتر می‌تواند صنعت بتن کشور را به‌عنوان مصرف‌کننده اصلی سیمان به سمت جایگزینی مشخصات فنی بتن به جای عیار سیمان هدایت کند. در همه جای دنیا، بتن با رده مقاومتی آن شناخته می‌شود ولی در ایران همچنان بتن را با عیار سیمان به‌کار رفته در آن معرفی می‌کنند. عبور از این مساله درگرو تولید سیمان با کلاس مقاومتی بالاتر است تا کارخانجات بتن بتوانند با محاسبات مهندسی، رده‌های مقاومتی مورد نیاز را با کمترین سیمان طراحی کنند. گام بعدی، تولید سیمان بنایی برای کارهای بنایی است که به‌طور کلی توسط صنعت سیمان ایران فراموش شده است. سیمان بنایی می‌تواند بیش از 40 درصد انواع مواد پوزولانی و آمیخته را به همراه داشته باشد و با توجه به حجم بالای مصارف سیمان در قالب کارهای بنایی در کشور فرصت مناسبی برای کارخانجات سیمان فراهم می‌کند تا به آنچه که در قالب تولید سیمان پوزولانی دنبال می‌کنند بهتر برسند. تولید سیمان‌های پوزولانی اقدام بسیار مفیدی است به شرطی که همه الزامات آن در نظر گرفته شود.در انتخاب پوزولان‌ها دقت لازم شود و آزمایش‌های لازم از عملکرد انواع پوزولان‌ها انجام گیرد. در کنار آن لازم است قیمت این نوع سیمان نسبت به سیمان‌های تیپ پایین‌تر باشد. در چنین شرایطی است که جامعه و صنعت بتن از مصرف سیمان پوزولانی استقبال خواهد کرد. پهنه‌بندی پوزولان‌های کشور و شناسنامه‌دار کردن آنها از نظر مشخصات شیمیایی و عملکردشان در شرایط رویارویی مختلف پیش نیاز تولید سیمان‌های پوزولانی است که باید انجام گیرد. هیچ اقدامی مفیدتر از تولید سیمان پوزولانی برای آینده صنعت سیمان ایران وجود ندارد. *مدیر مجتمع تحقیقاتی ـ تولیدی ایران فریمکو
|
