مسجد سپهسالار؛ آخرین شاهکار معماری در الگوی چهار ایوانی
مسجد و مدرسه‌ی عالی سپهسالار در استحکام و وسعت فضا و منظره‌ی عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه‌ی عالی پایتخت به شمار می‌رود که بر اساس اصول مهندسی و معماری بنا شده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است. 
مسجد و مدرسه‌ی عالی سپهسالار (شهید مطهری) تقریباً در منطقه‌ی مرکزی شهر ساخته شده و در زمان ساخت از موقعیت شهری مناسبی برخوردار بوده است. با توجه به محل کاخ گلستان، بازار دروازه شمیران، باغ و عمارت فخرالدوله، کوچه‌ی میرزا محمود وزیر، خیابان عین الدوله، کوچه‌ی نظامیه و سه‌راه امین‌حضور که تماماً در اطراف این محل قرار دارند، به این نکته می‌توان پی برد. مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصیل‌کرده‌ی ایرانی به نام میرزا مهدی خان شقاقی (۱۲۹۹ ـ ۱۲۲۳ هـ. ش؛ تهران) ملقب به ممتحن الدوله است که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشته است. مرحوم سپهسالار در نقشه‌کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ، شکل بنا و نقشه‌ی ابنیه‌ی شرقی اسلامی را در نظر داشته و به عقیده‌ی برخی از کارشناسان این بنا از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری مساجد استانبول است. در حقیقت در این بنا حسن سلیقه‌ی معماری دوره‌ی اخیر شرقی به حدی که بایست انجام گرفته است. ساخت هسته‌ی اصلی بنا نزدیک به پنج سال به طول انجامیده و در مدت شش سال، ساخت بنا اتمام یافته که البته خود سپهسالار، دو سال بعد از شروع احداث بنا درگذشت و پس از مرگ وی تکمیل مجموعه توسط برادرش یحیی خان مشیرالدوله صورت گرفته است. در استحکام این بنا، ذکر همین مطلب بس که محوطه‌ی بنا بدواً به عمق ۱۷ متر حفر شده و شفته‌ریزی محکمی صورت گرفته است. معماری این بنا که شاید بتوان به جرأت آن را آخرین شاهکار معماری ایرانی دانست که دارای الگوی چهارایوانی است. 
بنای مسجد و مدرسه‌ی عالی درمجموع دارای ۸ مناره‌ی بلند است که بلندترین آن ۳۷ متر و کوتاه‌ترین آن ۲۵ متر ارتفاع دارد. امتداد نیم استوانه‌ای آن‌ها تا کف حیاط می‌رسد و ابتکاری منحصربه‌فرد را به نمایش درمی‌آورد. تمامی مناره‌ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشی‌کاری بسیار زیبا دارند. طبق نقشه‌ی بنا، بنا شش ورودی دارد. ورودی‌های بخش شمالی (که شامل سه ورودی بوده) به علت احداث کتابخانه‌ی مجلس، توسط مهندس سیحون در سال ۱۳۴۲ هـ. ش مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با عمارت (باغ) بهارستان قطع شده است. ورودی جنوبی که هنگام ساخت بنا، در کوچه‌ای شش متری قرار داشته، سردری ساده دارد که به حیاط دارالشفاء گشوده می‌شود که اکنون این فضا به محلی برای پاسخگویی به سئوالات شرعی و دریافت وجوهات شرعیه تبدیل شده است. زمانی در وسط این حیاط حوضچه وجود داشته است. ورودی غربی مسجد و مدرسه‌ی عالی که درب اصلی بنا محسوب می‌شود دارای جلوخان و سردر عظیم و درب دو لَتی آهنی باشکوه بزرگی است که در حاشیه‌ی خیابان بهارستان (شهید مصطفی خمینی) واقع شده است. این فضا مسئولیت جذب و تقسیم و راهنمایی به فضای اصلی مسجد را بر عهده دارد و ورود و خروج مدرسه‌ی عالی نیز از همین فضا صورت می‌گرفته است. ورودی غربی جلوخان متناسب، دید مستقیم به داخل صحن (حیاط مرکزی) ندارد و به‌واسطه‌ی دالان متحدالشکل به داخل صحن مدرسه‌ی عالی راه می‌یابد. مجموعه‌ی بنای مدرسه‌ی عالی در قسمت شرقی نیز دری به خارج دارد که از در اصلی سمت غربی کوچک‌تر است و به در زنانه معروف بوده. ورودی شرقی دارای جلوخان هشتی خوش‌ترکیب و دالانی (راهرو) طولانی است که به گوشه‌ی شمال شرقی صحن مدرسه‌ی عالی باز می‌شود. طاقی هفت کاسه در هشتیِ ورودی شرقی واقع شده و کاسه‌ی وسط هفت کاسه‌ی دیگر در خود جای داده است که از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمارباشی است. 
از ویژگی‌های مهم فضای مسجد و مدرسه‌ی عالی سپهسالار که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها (تراس) و بهارخواب‌های وسیع در طبقه‌ی فوقانی است. هرچند این فضاها با ظرافت بسیار در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شود، اما در مسجد و مدرسه‌ی عالی سپهسالار این فضاها در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی‌هایی بیشتر طراحی شده است؛ چنانکه به جبهه‌ی شمالی بنا نیز راه یافته‌اند. این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون بر القای حس محصور و معین و امن بودن، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می‌کند. چنین تدبیری در فضاسازی، امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختلف نمی‌سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می‌افزاید. مهتابی (تراس) های داخل صحن باعث سبکی و تناسب فضاهای معماری حیاط مرکزی بنا و درمجموع تناسب کل پلان و درنهایت آسایش استفاده‌کنندگان گردیده است. استفاده از قاب‌های خالی برای تکمیل ترکیب‌بندی مناره‌ها با ایوان اصلی و حل کردن اختلاف ارتفاع چشمگیر ایوان با دیگر قسمت‌های ساختمان، نوآوری دیگری است که در طراحی این بنا به کار گرفته شده است. کارکرد این قاب‌ها در مسجد و مدرسه‌ی عالی سپهسالار بسیار بدیع است و در بدنه‌ی خارجی بنا نیز درنهایت زیبایی به‌کاررفته است. 
در بنای مسجد و مدرسه‌ی عالی سپهسالار، آجر، مصالح اصلی بنا را تشکیل می‌دهد و کمتر به شکل تزئینی به‌کاررفته و زمینه‌ای برای کاشی‌کاری گردیده است. بااین‌وجود در این بنا طاق‌هایی با آجرکاری پرتنوع در دالان‌ها و ورودی‌ها به چشم می‌خورد. تزئینات، چون یزدی بندی و مقرنس و کاسه‌بندی در این بنا به‌کاررفته و کاشی‌کاری با کاشی‌های بسیار نفیس در سطحی وسیع مورداستفاده قرار گرفته است. از انواع مهم کاشی‌کاری در این بنا، کاشی هفت‌رنگ مُعَقلی، آجر لعاب‌دار و کاشی معرق است که این نوع آخری به‌صورت اسلیمی، گره و برجسته در بنا بکار رفته است. کاشی‌کاری‌های مصور خشتی ـ رنگارنگ از مشخصات ممتاز تزئینات این بناست. سنگ و تزئینات سنگی در این مجموعه جابه‌جا به‌کاررفته و از این نظر با دیگر ابنیه‌ی دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوره‌ی زندیه شباهت می‌یابد. ستون‌های یکپارچه و سنگ‌های ازاره ی بنا از لحاظ حجاری قابل‌توجه است. 
تزئینات چوبی نیز چون دیگر تزئینات با استادی شکل گرفته‌اند. درهای حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی گره چینی معرق دارند. تزئینات فلزی هم در این بنا به‌کاررفته است که درب ورودی غربی رو به خیابان، بهترین نمونه‌ی تزئینات فلزی مجموعه را دارد. پشت پنجره‌ی حجره‌ها نیز نمونه‌هایی از فرفوژه دیده می‌شود. رعایت سلسله‌مراتب ورودی‌ها و کاشی‌کاری، گچ‌بری، آئینه کاری، نمایان شدن رنگ زرد، بالا بودن بناها از سطح زمین، پلکان‌ها، سرستون‌ها، ایوان سه‌دری و پنج‌دری‌ها، سقف‌های دوردار، پنجره‌های مدور، شیشه‌های رنگی و معماری کارت‌پستالی از مناظر زیبای این ساختمان هستند. درمجموع، مسجد و مدرسه‌ی عالی سپهسالار دارای کاشی و تزیینات بی‌نظیری است. این تزیینات جلوه‌های زیبایی از هنر اسلامی و ملی کشور ماست که بر عظمت و شکوه بنا می‌افزاید. در مجموع همه‌ی این خصوصیات و ویژگی‌ها که در معماری این بنا به کار گرفته شده و با توجه به جایگاه علمی و معنوی آن از زمان احداث تاکنون و همچنین شخصیت برجسته‌ی بانی آن، از مسجد و مدرسه‌ی عالی سپهسالار بنایی باشکوه و عظیم ساخته که آن را درخور توجه و قابل‌تأمل و احترام می‌نماید و باید گفت که یکی از ابنیه‌هایی است که به‌حق از مفاخر فرهنگی و هنری ایران محسوب می‌شود. برگرفته از: هنرآنلاین |
