پروژه احیا میدان عتیق
قسمت اول
پروژه احیا میدان عتیق یکی از پروژه های بزرگ در
حال اجرا در شهر اصفهان است. میدان عتیق زمانی میدان اصلی شهر اصفهان بود که در
دوران مختلف تاریخی دستخوش تغییرات فراوانی شد و به گونه ایی حذف گردید. به علت
اهمیت این میدان از لحاظ تاریخی- فرهنگی ضرورت احیا آن در سالهای اخیر احساس شد و
خوشبختانه در حال حاضر عملیات زیر ساختی آن در حال اجراست. در ابتدا لازم است
تاریخچه ای از این میدان را مطالعه نمایید.
شهر اصفهان در دوره های مختلف تاریخی
اصفهان، یکی از کهن ترین شهرهای ایران است که از دیرزمان تا حال هنوز به زندگی خود
ادامه می دهد. گیرشمن به هنگام پرداختن به چگونگی شکل گیری «تمدن مادها» چنین می
گویید «شاخه ای از مادها در اصفهان گسترش یافتند و در آنجا عیلامی ها آنها را از
پیشروی باز داشتند.» از این نکته چنین برداشت می شود که مادها و عیلامی ها هر دو
حدود 700 سال پیش از میلاد به اصفهان رسیده بودند. این شهر در ارتفاع 1500 متری از
سطح دریا قرار دارد و پیرامون آن را کویرها و نیمه کویرها احاطه کرده است.
عامل
مهمی که باعث رونق و رشد اصفهان گردیده زاینده رود است که پرآبترین رودخانه داخلی
ایران می باشد و عامل دیگر توسعه اصفهان موقعیت جغرافیایی آنست. میان راه مراکز
بزرگ بازرگانی قدیم یعنی دمشق و حلب در باختر و سمرقند و بخارا در مشرق و همچنین
موقعیت مرکزی آن در خاک ایران باعث گردید تا پایتخت دو سلسله نیرومند سلجوقی و صفوی
قرار گیرد.
اصفهان در دوره هخامنشیان بنام گابا یا گی شناخته شده است و پاراتیکا که
آنرا فریدن امروزی می دانند از نواحی مشهور و معمور آن بوده است. در عهد اشکانیان
که حکومت ایران ملوک الطوایفی بوده و هر یک از قسمت های مهم و وسیع آن حکمرانی که
لقب شاه داشته فرمانروائی می کرده اصفهان هم قلمرو یکی از پادشاهان جزء یا ساتراپ
بوده است. پس از روی کارآمدن اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی آخرین پادشاه اشکانی
(اردوان) از مدائن به سمت اصفهان متوجه شده و در حوالی این شهر ساتراپ آن شادشاهپور
را مقتول ساخته و اصفهان را متصرف شده است.
شهر اصفهان در قرون اولیه
اسلامی از دو قسمت جی و یهودیه تشکیل می شده. جی قسمت شرقی تر اصفهان بوده و شامل
شهرستان امروز تا حدود محلات قدیمی خواجو و ترواسکان و پای قلعه و کران بوده و قسمت
دیگری که خیابان هاتف امروز تا فلکه شکرشکن تا دروازه طوقچی محور آن محسوب می شود و
همچنین جوباره یعنی قسمت یهودی نشین اصفهان بنام یهودیه شهرت داشته است.
جی که در
خاور واقع شده، شهرستانه هم نامیده می شود باروئی با صد برج داشت اما یهودیه از
لحاظ وسعت دو برابر جی بوده و بدین جهت یهودیه نام داشت که در زمان بخت النصر (562
تا 505 قبل از میلاد) یهودیان را از بابل کوچ داده و در این مکان ساکن کرده بودند.
یهودیه از حیث وسعت با همدان همسری می کند و بلکه بزرگترین شهرهای ایالت جبال است.
اصفهان یک مرکز تجاری بوده و از آنجا پارچه های ابریشمی و پارچه های نخی به مقادیر
زیاد صادر می گردید. زعفران و اقسام میوه ها در نواحی آن که وسیعترین و پر آب ترین
نقشه ایالت جبال بوده بعمل می آمد مقدسی می گوید: چون بخت النصر یهودیان را از بیت
المقدس کوچانیده، آنها شهری که به سرزمین خودشان همانند باشد، غیر از اصفهان
نیافتند و در آنجا فرود آمدند و بعضی همه گفته اند که شوشاندخت (سوسن) همسر یزدگرد
اول ساسانی (339-420/) که خود یهودی مذهب بوده این شهر را برای سکونت یهودیان بنا
نهاده است.
hart (ایرانشناس معاصر انگلیسی) راجع به شهرستان و یهودیه می نویسد:
قسمت قدیم شهر اصفهان گاوه نامیده می شد که همان گابه استرابون (Strabon) می باشد و
پس از چندی نام شهرستان بخود گرفت و پس از آن عده ای بفاصله دو میلی آن استقرار
یافتند. محل سکونت و عمارت اینان قسمت غربی شمال آن شهر بود. کم کم شهر اصفهان (جی،
گاوه یا گابه) وسعت یافت و یهودیه نیز توسعه پذیرفت تا جائی که هر دو قسمت بهم
اتصال یافت و از هر دو یک شهر بزرگ بوجود آمد و این امر در حدود قرن دهم میلادی
(قرن چهارم هجری) به انجام رسیده است. آنطور که ابونعیم در کتاب خود بنام اخبار
اصفهان ذکر می کند. شهر جی در زمان پیروز (486-459/م) و خسرو اول (579-531/م) از
سلسله شاهان ساسانی پی ریزی شده و شهری گرد بوده است. آنطور که ذکر شده جی چهار
دروازه داشته به نام های دروازه خور، دروازه اسفیس، دروازه تیره و دروازه یهودیه،
دیوار شهر امتدادی نامنظم داشته و طول آن به 7100 ذراع می رسیده (هر زراعی بین 6/0
تا 8/0 متر بوده است) و صد برج در دیوار جی ساخته شده بود.
در داخلی دیوار جی خسرو
اول بناهای ساخته بود. این رسته حدود (987/م) از یک ارک قدیمی در جی نام می برد
بنابر نوشته ابن ندیم (در حدود 987/م) نسخه های کهنه ای بزبان پهلوی در جی پیدا شد.
از این نوشته های پهلوی برمیآید که جی در روزگار ساسانیان نه فقط پناهگاه حصین
محسوب می شده بلکه برای توابع آن مرکزی اداری نیز بوده است.
جی در دوره حکومت
خاندان ساسانی، مرکز اداری و حکومتی بود و عناصر شهری مانند میدان و بازار را در
خود داشت. در مقابل یهودیه و هسته های روستایی اطراف آن نقش ربض را داشتند. یورش
مغول در قرن هفتم هجری بنیانهای شهرنشینی را از هم گسیخت، به شهرنشینی و شهرگرایی
سخت آسیب رساند و آن را از میان برداشت. در زمان غازان خان به دلیل یکجانشینی و
فرهنگ پذیری پیشرفته تر مغولان از منشاء و تمدن ایرانی، و بالاخره به صحنه آمدن
نیروهای مترقی، امنیت در شهرها برقرار شد، شهرنشینی رونق یافت و بازرگانی نیز رشد
کرد . پس از این فراز و نشیب ها، دولت صفوی با تکیه بر مذهب شیعه، متمرکزترین حکومت
ایرانی بعد از دوران ساسانی را به وجود آورد.
در سال 1006 هجری، شهر اصفهان به
عنوان پایتخت برگزیده شد و نخستین طرح جامع اصفهان که در طول بیست و پنج سال به
اجرا درآمد و پی ریزی و الگویی برای بسیاری از شهرها دیگر شد. پایتخت شدن دوباره
اصفهان باعث سرازیر شدن ثروت از سایر نقاط ایران به این شهر گردید و اقتصاد و تحرک
را به اوج رساند، اوجی که فراتر از دوره سلجوقی و تمام دوره های بعد، تا زمان
اصلاحات معاصر در دهه های سوم و چهارم قرن بیستم بود.
ساختار قدرت،
کاربرد سلاح گرم، توجه به مسائل اقلیمی و بسته شدن اولین نطفه های سرمایه داری،
کالبد شهر را به صورتی آگاهانه تغییر داد.
دو شاه اولیه سلسله صفوی (شاه اسماعیل و
طهاسمب) شهر را در واقع بازسازی کردند و بناهای خود را به همان طرح های پیشین شهر
افزودند. همچنین به نظر می رسد که هدف آنها بیشتر متوجه بازسازی و تزیین میدان کهنه
بود، تا محلی باشد برای تمرکز دیوانیان و امیران در جلوه جدید ساختار مذهبی ـ سیاسی
کشور.
در سمت شمال میدان، مدرسه و کاروانسرای کاسه گران و در ضلع جنوب بقعه هارون
ولایت و در جنوب شرقی مسجد علی، بازمانده ساختمانهای اولیه صوفی است .پس از آنها
شاه عباس اصلاحات را ریشه ای تر کرد. میدان کهنه فضای کالبدی کافی و قوی برای
ساختار سیاسی روبه رشد صفوی نبود. این پادشاه با تدارک طرح جدیدی، شهر را به سمت
جنوب غربی کشاند. هسته مرکزی طرح میدانی بود که تأسیسات اداری، مذهبی، علمی و
اقتصادی در پیرامون آن قرار می گرفت. این میدان «میدان نو» یا میدان امام (نقش
جهان) نامگذاری شد و دارای عملکرد های همان میدان قدیمی (البته در سطح بالاتر)
گردید. این میدان در واقع دریچه ای بود که امپراطوری صفوی، خود را هم در وجه جدید
متمرکز می کرد و هم به جهان نشان می داد. عناصر اصلی شهر و مرکز حکومتی مسجد بزرگ
شهر دهانه اصلی بازار، مدرسه دینی و گذرهای اصلی شهر در گرداگرد میدان قرار گرفتند.
در جنوب میدان «مسجد شاه» و در ضلع شرقی، مسجد دیگری به نام مسجد «شیخ لطف الله» و
روبروی آن نیز در سوی غرب «عالی قاپو» احداث شد. بازار در قسمت شمال میدان قرار
گرفت و میدان کهنه و میدان امام( نقش جهان (نو)) را به هم وصل کرد، در واقع در این
منطقه، شهر پیش از دوره صفوی و شهر آن دوره با هم ترکیب شدند. بازار صفوی که «بازار
قیصریه» نام گرفت، کماکان عناصر بازار سلجوقی از جمله مسجد، مدرسه، کاروانسرا، تیم
و تیمچه را در جمع کرد. این محور، به همراه محور بازار در این دوره اهمیت بارز پیدا
کرد و در واقع ستون فقرات شهر محسوب شد . این دو محور را میدان امام (نقش جهان)به
هم متصل و مرتبط ساخت. در دوره صفوی میدان کهنه و میدان امام(نقش جهان) همچون دو
مرکز ثقل قوی عمل می کردند و به توسعه خطی شهر در کنار محور مصنوع (بازار ـ
چهارباغ) و محور طبیعی (زاینده رود) یاری می رساندند. با افزایش قدرت و رونق شهر،
هسته های روستایی پراکنده همچون مارنان، حسین آباد و سیچان و فرح آباد حول آن به
وجود آمد و در نتیجه توسعه هسته ای شهر همچنان ادامه یافت.
در این دوره سیستم تقسیم
بندی اصفهان بر محله های مسکونی استوار بود که این سیستم در تمامی دوره های تکامل
شهری و شکل گیری شهر حفظ شده است. در محله های قدیمی، بافت در هم پیچیده و عنکبوتی
به چشم می خورد، در صورتی که محله های جدید بافت شبکه ای منظم داشتند. دوره حکومت
قاجار در ایران، همزمان با انقلاب صنعتی اروپا بود. استعمار کشورهای قدرتمند و بی
کفایتی حاکمان وقت، وضعیت اقتصادی را تغییر داد. اصفهان در این دوره کاری ترین
زخمها را بر پیکر خود تحمل کرد. در دوران حکمرانی ظل السلطان، شهر چون ملک شخصی به
غارت رفت، بسیاری از بناهای باستانی ویران شد و مصالح آن به فروش رسید. میدان کهنه
ارزش و اعتبار خود را از دست داد و بتدریج به تصرف درآمد. میدان اصلی شهر در این
دوره، میدان امام (نقش جهان) است.
در دوره پهلوی بافت شهری و استخوان بندی
کالبدی شهر دگرگون شد. ایجاد خیابانها، جاده ها، فلکه (میدان) ها برای ایجاد ارتباط
میان بخش های مختلف شهر، یکی از مشخصه های این دوره است. این تحولات تحت تأثیر
تغییرات نهایی صنعت و تکنولوژی و تسلط طبقه جدید بورژوایی به وجود آمد. در این دوره
به دلیل شکل گیری استخوانبندی شبکه ای و تسلط محورهای سواره، بازار کارکرد اقتصادی
خویش را به عنوان محیطی سربسته و فعال در مجموعه ای خاص از دست داد و مراکز تجاری
فعالی بسیاری در اطراف خیابانهای جدیدالاحداث ایجاد شدند تا گردش سرمایه و کالا
آسانتر شود.
شکل گیری میدان در دوره های مختلف تاریخی
طبق اسناد و
مدارک موجود، اولین مراکز مسکونی که پیش از دوره ساسانیان در منطقه اصفهان شکل
گرفتند: عبارت بودند از یهودیه، جی، یوان، خوشینان، لنبان و جوزدان جی واقع در حد
شمالی زاینده رود بود .اصفهان در زمان ساسانیان مرکز اداری و حکومتی بوده است. در
یهودیه و هسته های روستایی اطراف آن (جوزدان و لنبان) اقشار ساده اجتماعی می زیستند
و در نتیجه این منطقه اهمیت و رونق خاصی نداشته است. این مراکز در دو کهکشان زیستی
به طور متوسط با فاصله ای در حدود چهار کیلومتر از یکدیگر قرار داشتند.
این مراکز
از سویی به خاطر مسائل قومی، قبیله ای و مذهبی قادر به پیوستن به یکدیگر نبودند و
از سوی دیگر ناچار از مبادله اقتصادی، فرهنگی و انسانی با یکدیگر بودند. بنابراین
با حفظ هسته زیستی، شبکه هایی از خطوط ارتباطی را بین خود به وجود آوردند. که این
شبکه ها به دو بخش درون کهکشانی و برون کهکشانی تقسیم می شدند. عمده این خطوط
ارتباطی، بین یهودیه، هسته های اطراف آن و به سمت غرب رو به لنبان و جوزدان شکل
گرفته اند. در بین این خطوط ارتباطی یک فضای خالی به وجود آمد که از آن به عنوان
محلی برای داد و ستد استفاده می شد.
پس از حمله اعراب به ایران، اصفهان نیز همانند
شهرهای دیگر به تصرف اعراب درآمد. منطقه جی تسخیر شد، اما یهودیه و روستاهای اطراف
آن به علت فقر و نداشتن موقعیت های حساس اقتصادی و نظامی در امان ماندند. حاکمیت
نظام اسلامی، از بین رفتن نظام کاستی، رشد کشاورزی، کاهش اختلافات قومی، قبیله ای،
مذهبی، لزوم ارتباطات و ... همگی باعث به هم پیوستن یهودیه و هسته های روستایی
پراکنده اطراف آن شدند و در فضای خالی بین خطوط ارتباطی یعنی فضایی که جنبه کاربردی
عمومی، تجاری شهری می یافت بازارگاه (میدان) شکل گرفت.
در سال 156 هجری در منتهی
الیه شمال غربی میدان، نخستین مسجد جامع در جای مسجد کنونی اصفهان به عنوان اصلی
ترین محل تجمع همه اقشار مردم پدید آمد این مسجد از نخستین تبلورهای حکومت مستقل
ایرانیان در قبال خلفای عباسی بود که بر روی کلیسای مسیحی یا آتشکده دوره ساسانی
بنا شد.
در دوره دیالمه که شهر اصفهان به پایتختی برگزیده می شود. میدان میر بعنوان
مرکز شهر عمل می نماید و کاخ های این پادشاهان در سمت غرب میدان میر و روبروی مسجد
جامع استقرار می یابند. تا قبل از این دوره میدان کهنه دارای ورودی اصلی از غرب،
شمال و شرق بوده است و در حد جنوبی شاهراه خاصی وجود نداشته است گمان می رود، راه
بازار شاه بعد از دوره دیلمیان بوجود آمد. و تا قرن هشتم میدان کهنه در لبه شهر
مسکونی قرار داشته و بعد از آن تا قرن شانزدهم بصورت میدان اصلی شهر به جا می ماند.
ادامه دارد...
