قسمت دوم
میدان در دوره سلجوقیان در این دوره شهر اصفهان به دلیل اهمیت جغرافیایی ـ سیاسی به عنوان پایتخت برگزیده شد. پایتختی اصفهان باعث سریز شدن ثروت و مازاد تولید از نقاط مختلف به این شهر از طریق روابط حکومتی مالکیتی موجود گردید و لذا گسترش آن را شدت بخشید. در این دوره تمامی مراکز مسکونی به صورت واحدی یکپارچه درآمدند و بافت شهری با حصار و دروازه هایی در انتهایی هر محور ارتباطی ساخته شد. از این میان دو محور غربی و جنوبی اهمیت بیشتری داشتند. محور ارتباطی غرب به دلیل ارتباط با جوزدان و لنبان و محور جنوب به دلیل ارتباط با مرکز قدرتمندی همچون شیراز شکل گرفت.همچنین در مرکز شهر یک میدان به وجود آمد که هر کدام از این خطوط ارتباطی یکی از بدنه های آن را ساختند. این میدان در زمان عباسیان به شکل ارگانیک احداث شد. دولت قدرتمند سلجوقی که نقش عمده ای در جذب مازاد تولید و توزیع آن در شهر و ساماندهی متمرکز امور داشت، میدان مرکزی شهر را تقویت کرد. عناصر شهری از قبیل بازار، مسجد، ارگ و کاخ ملکشاه در کنار میدان احداث شدند. بازار به عنوان مهمترین مرکز داد و ستد و به شکل خطی در امتداد مهمترین راه و مسیر اصلی شهر یعنی محور جنوبی تکوین یافت. انبارهای مهم شهر، مراکز تولیدی، مراکز توزیع کالاهای اقتصادی و قرار گرفتن در محور عمده ارتباطی، کارکرد اجتماعی نیز داشته است، زیرا به عنوان مهمترین مسیر ارتباطی فیزیکی، بستر انتشار اخبار و اطلاعات بود. اطلاعات و اخبار از کلیه مراکز اقتصادی مذهبی، آموزشی و مراکز خارج از شهر، نخست به بازار وارد می شود و سپس جارچیان آن را به گوش مردم می رساندند. در شمالی غربی میدان، مسجد جامع قرار داشته است. در این دوره، مسجد متناسب با افزایش جمعیت شهر و نیاز آن، توسعه یافت. میدان در دوره صفوی دولت صفوی با تکیه بر مذهب شیعه، متمرکزترین حکومت ایرانی بعد از ساسانی را به وجود آورد. شهر اصفهان به عنوان پایتخت برگزیده شد. پایتخت شدن دوباره اصفهان، اقتصاد و تحرک را در این شهر به اوج رساند. دو شاه اولیه سلسله صفوی (شاه اسماعیل و طهماسب) شهر را در واقع بازسازی کردند. بیشترین قصد آنها به ویژه متوجه بازسازی و تزئین میدان کهنه بود تا محلی باشد برای تمرکز دیوانیان و امیران در جلوه دید ساختار مذهبی ـ سیاسی ایران در شمال میدان، مدرسه و کاروانسرای کاسه گران احداث شد و در ضلع جنوبی بقعه هارون ولایت و در جنوب شرقی نیز نما سازی مجسد علی . بعد از تمرکز قدرت شاه عباس، اصلاحات ریشه ای تر شد. میدان کهنه فضای کالبدی کافی و قوی برای ساختار سیاسی و رو به رشد صفوی نبود. این پادشاه با تدارک طرح جدیدی، شهر را به سمت جنوب غربی کشاند. هسته مرکزی طرح میدانی بود که تأسیسات اداری مذهبی، فرهنگی و اقتصادی در پیرامون آن قرار می گرفت. این میدان به نام «میدان نو» یا میدان امام (نقش جهان)(در مقابل میدان کهنه) نامگذاری شد و دارای عملکردهای همان میدان قدیمی البته در سطح بالاتر گردید. به این صورت مرکز شهر از میدان کهنه به این میدان منتقل شد. این میدان در واقع دریچه ای بود که امپراتوری صفوی هم خود را بعدی جدید و مستقل از قدرتهای سنتی متمرکز می کرد و هم خود را به جهان نشان می داد تا به ویژه نیرویی رقیب در برابر امپراتوری عثمانی باشد. عناصر اصلی شهر و مرکز شهر و مرکز حکومتی، مسجد بزرگ شهر، دهانه اصلی بازار، مدرسه دینی و گذرهای میدان قرار گرفت و میدان کهنه و میدان امام (نقش جهان) را به هم وصل کرد. در واقع در این منطقه شهر پیش از صفوی و شهر صفوی با هم ترکیب شدند. ساختار این بازار به صورت شطرنجی بود، در نتیجه اعمال کنترل صفویه را بر تجارت و زندگی مردم تسهیل می کرد. در این دوره میدان کهنه و میدان نو همچون دو مرکز ثقل قوی عمل می کردند و به توسعه خطی شهر در کنار محور مصنوع (بازار و چهارباغ) و محور طبیعی (زاینده رود) یاری می رساندند در دوره صفویه، میدان کهنه همراه با محور بازار و میدان نو به صورت یکپارچه عمل می کرده و شاهرگ حیاتی شهر را تشکیل می داده اند اما به هر حال به دلایل سیاسی ـ مذهبی دیگر به عنوان مرکز قدرت اداری مورد توجه قرار نگرفت و حتی به نوعی با بی توجهی رو به رو شد. در دوره صفویه با احداث میدان امام(نقش جهان) که از الگوی میدان کهنه تبعیت می کند. بسیاری از عناصر موجود در میدان کهنه به تدریج در میدان جدید جایگزین می شود و نام میدان کهنه از آن زمان اطلاق می گردد. با ایجاد محور چهارباغ در حومه شهر، توسعه شهر جهت دیگری به خود می گیرد. میدان کهنه در دوره قاجار دوره حکومت قاجار در ایران همزمان با انقلاب صنعتی اروپا بود. استعمار کشورهای قدرتمند و بی کفایتی حاکمان وقت، وضعیت اقتصادی را تغییر داد. اصفهان در این دوره کاری ترین زخمها را بر پیکر خود تحمل کرد. در دوران حکمرانی ظل السلطان، شهر چون ملک شخصی به غارت رفت، بسیاری از بناهای باستانی ویران شد و مصالح آن به فروش رسید. در این دوره فضای خالی میدان کهنه به تدریج شروع به پر شدن کردن این مسئله به دو دلیل رخ داد: 1-بی کفایتی حاکمان وقت که نسبت به مسائل شهری بی تفاوت بودند و از اهمیت اقتصادی و اجتماعی میدان، به دلیل فروپاشی درونی خود آگاهی نداشتند. 2-به دلیل وسعت و اهمیت بیشتر یافتن تجارت خرد و مصرف پراکنده کالاها و ایجاد تمایز طبقاتی شدید، مسئله بهره وری متفاوت از فضاهای تجاری مطرح شد و همین امر مردم را به ایجاد فضاهای مناسب با حال و روز اقتصادی خود برای خرید و فروش ترغیب کرد. میدان کهنه به دلیل نزدیکی به بازار بیشتر مورد توجه قرار گرفت و مراکز تجاری در آن مستقر شد. میدان نو در این دوره کماکان به شکل سابق خود حفظ گردید و به صورت میدان عمده شهر برای خرید و فروش باقی ماند. در دوره قاجاریه به دلیل شرایط خاص سیاسی و انتقال پایتخت به تهران، از اهمیت فراگیر میادین و شهر اصفهان کاسته شد ولی با وجود این میدان کهنه به عنوان تکیه گاه اصلی تولیدات داخلی، نقش خود را حفظ کرد. محورهای فرهنگی - تاریخی شهر اصفهان مجموعه میدان کهنه و مسجد جامع اصفهان به عنوان اصلی ترین و قدیمی ترین قطعه شمالی محور تاریخی شهر اصفهان شناخته شده است. اساس استخوانبندی شهرهای ایران بر محورهای استقرار بناهای عمومی شهر که بارزترین آنها بازارها هستند، استوار می باشد. محور تاریخی اصفهان همان ستون فقرات ساختار کالبدی، اقتصادی، اجتماعی شهر است که نمونه بارزی از اسختوانبندی شهری در ایران می باشد. این محور در تمامی دوره های تاریخی، همواره نقش ساختاری داشته و اکنون نیز استخوانبندی فعال شهر برهمان ساختار محور قدیم استوار است. این مجموعه بازتاب گویایی از سبک های معماری و شهرسازی شهر اصفهان در اعصار مختلف بوده و همچنین با حرکتی که همیشه رو به جنوب داشته، از محل میدان کهنه و مسجد جامع آغاز و در نقطه پایان به باغات هزار جریب در دامنه کوه صفه ـ که در حال حاضر دانشگاه اصفهان در بخشی از شهر از جمله ابنیه تاریخی موجود در امتداد همین محور جای دارند و محدوده های مسکونی نیز بصورت رشته هایی از شاخه اصلی منشعب می شده اند. طول این محور در حال حاضر بیش از 6 کیلومتر و مساحت تقریبی محور و فضاهای آن حدود 500 هکتار است که حدود 7/3 درصد از کل مساحت شهر اصفهان را تشکیل می دهد. اگرچه محور فرهنگی ـ تاریخی اصفهان، یک عنصر یکپارچه و تجزیه ناپذیر است، لکن می توان آن را به چند قطعه اصلی تقسیم نمود: 1-قطعه میدان کهنه و مسجد جامع 2- قطعه بازار 3- قطعه میدان امام (نقش جهان) و مجموعه کاخ های صفوی 4- قطعه چهارباغ عباسی 5-قطعه چهارباغ بالا 6-قطعه بازارچه حسن آباد و چهارباغ صدر مجموعه میدان کهن و مسجد جامع اصفهان اصلی ترین مرکز پایتخت ایران در دوره سلجوقی و نقطه آغازین محور فرهنگی تاریخی شهر اصفهان به شمار می رود که در طول زمان دستخوش دگرگونیها و تحولات بسیار گشته به گونه ای که دوره سلجوقیان میدان عتیق که مرکز سیاسی و حکومتی و اداری مذهبی شهری بشمار می رفت با گذشت زمان و توسعه و گسترش شهر به سمت جنوب و با ایجاد رقیبی با قدرت همچون میدان امام(نقش جهان )در دوره صفویان نقش سیاسی و حکومتی را به تدریج از دست داده ولیکن عملکرد شهری را که نشأت گرفته از رشد ارگانیک و پیوند تنگاتنگ آن با ساختار شهری بوده است همچنان حفظ می نماید اما به خاطر همین عملکرد شهری فضای میدان مورد هجوم سود جویانه قرار گرفت و از نظر کالبدی فرسوده وعملاً چیزی از فضای میدان باقی نمانده است و تشخیص دقیق حدود و ثغور کالبد اولیه آن ممکن نمی باشد. مجموعه میدان امام علی (ع) اصفهان با عناصر تشکیل دهنده خود شامل بازار در حاشیه غربی میدان ، مسجد جامع در شمال و مقبره خواجه نظام الملک در جنوب شرق، قیصریه در جنوب شرق، قیصریه در جنوب، ارگ سلجوقی، کاخها و عمارات حکومتی در شرق و جنوب شرق، مدرسه سلطان سنجر، مدرسه و منار علی در جنوب غربی و مجموعه هارون ولایت (هارونیه) در غرب مجموعه ای منسجم و همخوان از عملکرد های اداری حکومتی، فرهنگی مذهبی و اقتصادی اجتماعی می باشد. به گونه ای که از یک طرف مرکز اقتدار حکومت اسلامی و از طرف دیگر محل تبادلات اقتصادی مردم بوده است. ادامه دارد... |
