■ شهر تاریخی گسکر زیر انبوه درختان جان می‌‌سپارد

خبرگزاری میراث‌فرهنگی ـ گروه میراث‌فرهنگی ـ بخشی وسیعی از شهر تاریخی گسکر درحالی زیر پوشش انبوه درختان و لایه‌های ‌خاک ‌جنگل ‌هفت‌دغنان، در شمال‌غرب ‌صومعه‌سرا‌ گیلان‌ به‌ فراموشی‌ سپرده ‌شده ‌است. باستان‌شناسان ایجاد پایگاه پژوهشی و پایگاه حفاظتی جهت نجات‌بخشی آثار تاریخی منطقه را ضروری می‌دانند.

 

«ولی جهانی» باستان‌شناس، با اشاره به کاوش‌های گسکر و گمانه‌زنی در محدوده 120هکتاری این شهر تاریخی که سالها پیش صورت گرفته می‌گوید: در بررسی اولیه از منطقه ، پستی و بلندی خاک و ناهمواری‌های غیر طبیعی دلیلی بر اثبات وجود آثار معماری و سازه‌های ویران شده‌ای دارد که مرور زمان با انباشت خاک و رویش گیاهان نقش اساسی در مدفون شدن آنها داشته است. چنانچه پراکنش سفال سطحی با تنوع فراوان،از رونق شهر یا سکونت گاهی خبر می دهد که چندین سده باشکوه در این منطقه برقرار بوده است.

 

جهانی معتقد است، با این وجود هنوز به‌درستی مشخص نشده که دوره اولیه سکونت و تداوم شهر نشینی در گسکر از چه زمانی آغاز و در چه دوره‌ای به پایان رسیده است. از دیگر پرسش‌هایی که هنوز  پاسخ دقیقی به آن داده نشده راز متروک شدن این شهر در برهه‌ای از تاریخ است. سوالهایی چون بروز بیماری همگانی نظیر وبا، حصبه و طاعون در گیلان که شیوع آن بارها مورد تایید قرار گرفته در متروک شدن شهر چقدر تاثیر داشته است.

 

در این میان سوال‌هایی از سوی باستان‌شناسان مطرح می‌شود که آیا جنگ‌های فراوان میان امیران مختلف غرب گیلان در نابودی این شهر موثر بوده است؟ تا چه حد رونق اقتصادی شهرهای همجوار سبب رکود اقتصادی، مهاجرت و متروک شدن گسکر شده است و آیا سیطره حکومت صفوی و اشغال گیلان و از بین رفتن حکومت های ملوک الطوایفی در نابودی این شهر نقش آفرین بوده است.

 

جهانی می‌گوید: چنین سوالاهایی در حالی در کنار رازهای مکتوم بی‌پاسخ مانده که‌ نقش مهم علم باستانشناسی و زیر مجموعه‌های آن در کنار علوم میان رشته‌ای می‌تواند دلایل منطقی برای چنین مجهولاتی بیابد.

 

رویش گیاهان، گسکر را ویران کرد

 

جهانی با اشاره بر اینکه آنچه امروز از شهر تاریخی گسکر بر جای مانده، بسیار متفاوت‌تر از گذشته پر رونق آن است ادامه می‌دهد: در طول گذر چند صد سال از زمان متروک شدن گسکر، عوامل بسیاری سبب تخریب و چهره این شهر تاریخی شده است. وجود عوامل اقلیمی به تنهایی نقش مخربی در ماندگاری بناهای تاریخی استان گیلان دارند. ریزش باران‌های‌ مداوم و رطوبت ناشی از آن در صورت عدم مرمت‌ مداوم، هر بنای استواری را در طول دهه‌های مختلف تبدیل به مخروبه‌ می‌کند. عدم وجود بناهایی با عمر بیش از 500سال در گیلان گواهی متقن بر این مدعاست.

 

این باستان‌شنان اما به عامل دیگری که علت اصلی متروک شدن این شهر تاریخی محسوب می‌شود تاکید کرد. او می‌گوید رویش سریع گیاهان از دیگر عوامل اصلی در ویران شدن شهر تاریخی گسکر به‌شمار می‌رود. درحال‌حاضر سازه‌های مختلف این شهر زیر انبوهی از درختان یا بوته‌های مزاحم مدفون مانده‌اند. این پوشش گیاهی نه تنها در مخفی ماندن آثار معماری نقش داشته بلکه ریشه‌های عمیق درختان و بوته‌ها با گسترده شدن در میان اجزاء معماری هر سازه به تخریب جدی دامن زده‌اند. از سوی دیگر محیط جنگلی و خلوت همیشگی این ناحیه، محل مناسبی را برای حفاران غیر مجاز فراهم کرده است.  

 

جهانی می‌گوید: در کنار تمامی تخریب‌های صورت گرفته، شرکت سهامی جنگل شفارود در چند سال گذشته با کاشت درختان صنوبر و کاج، در تخریب بخش عمده این شهر سهم بسزایی داشته است.

 

درحال‌حاضر یک چهارم از جنگل هفت‌دغنان را آثار ویرانه‌های باروی شهر، حمام‌ها، پل‌ها، معابر و مساکن در برگرفته، آنطور که باستان‌شناسان می‌گویند پیش از این بارها از زیر ریشه‌های تنومند درختان و انبوه خاک‌ها آثار معماری بسیار پیشرفته بناها و قطعات سفال‌های لعابدار منقوش کشف شده است.

 

درخشش گسکر در دوره حکومت صفویان

 

جهانی همچنین اشاره دارد به‌ زمانی‌که حکومت صفوی با بهره‌گیری از اختلافات امیران محلی در گیلان، حاکمیت خود را در این سرزمین استقرار دادند، امیران گسکر نیز ( 1003 ه ـ ق) استقلال خود را از دست دادند و به دستور شاه عباس راه های مواصلاتی در حوزه گسکر دوباره مرمت و بهره برداری شد.

 

بطور کلی واحدهای مسکونی گسکر تاریخی، آجری بوده و در پی بنا پس از سنگ‌چینی با قلوه سنگ‌های نسبتا درشت، آجر- چینی انجام گرفته است و کرسی چینی نیز بیشتر بصورت یک لایه آجر و یک لایه سنگ چین بوده که در استحکام پی تاثیر بسیاری داشته است.

 

این باستان‌شناس ادامه می‌دهد: در پی بعضی از بناها، آبراهه‌هایی جهت دفع و تخلیه فضولات احداث شده که احتمالا به فاضلاب عمومی اتصال داشته است. رفاه اقتصادی شهر موجب شده که برخی از منازل بزرگتر، علاوه بر آشپزخانه، حمام نیز داشته‌اند. در یک خانه ازاره دیوار آشپزخانه با آجرهای نازک لعابدار فیروزه‌ای رنگ و ملات گچ پوشانده شده است. غالب دیوار اطاق‌ها دارای اندود گچ و بام خانه‌ها نیز سفال پوش بوده است.

 

دراین میان تکه‌‌های ظروف سفالی لعابدار الوان منقوش و ظروف چینی که به مقدار فراوان در سطح شهر پراکنده شده، وضعیت شهر و ساکنان آن را به‌لحاظ اقتصادی تا حدودی آشکار می‌کند. از سوی دیگر، اشتغال در زمینه پرورش کرم ابریشم که از قرن 6 ه ـ ق دراین منطقه رواج کامل داشته و هنوز هم دارد. می تواند تضمین کننده این رفاه باشد. شهری که تا دوره شاه عباس صفوی آباد بود، به‌طوری‌که فرزند شاه عباس (شاه صفی) در همین شهر متولد شده است.

 

این باستان‌شناس معتقد است با توجه به نکات بالا این شهر نمی‌توانسته بر اثر جنگ و قتل‌عام نابود شده باشد. زیرا از دوره صفوی به بعد هیچ جنگی که سبب انهدام و نابودی شهر شده باشد در این منطقه رخ نداده است. اما می‌توان از بین رفتن حکومت مقتدر محلی و تقسیم شدن گسکر به‌ قطعات کوچک آن هم در دوره قاجاریه که هیچ انگیزه‌ای برای سکونت تجار و ثروتمندان در پی نداشته یکی از علل اصلی از بین رفتن این شهر تاریخی بوده باشد. از سوی دیگر احتمال می‌رود شیوع یک بیماری همه گیر نظیر وبا می‌توانسته موجب مرگ و کوچ جمعی مردم و در نهایت متروک شدن شهر شود.

 

حفاران غیرمجاز در کمین بزرگترین شهر ثبت شده در فهرست آثار ملی

 

با وجود آثار تاریخی ارزشمندی که در شهر تاریخی گسکر وجود دارد اما آنطور که باستان‌شناسان می‌گویند این شهر تاریخی مورد بی‌مهری‌ قرار گرفته است. تخریب‌هایی که توسط حفاران غیرمجاز به‌صورت گسترده صورت می‌گیرد از یک‌سو و انجام پروژه‌های عمرانی‌ها از جمله کاشت درختان صنوبر وکاج این شهر را در معرض نابودی قرار داده است.

 

این درحالی‌است که گسکر، بزرگترین شهر ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور در شمال کشور محسوب می‌شود. به‌طوری‌که مساحت آن به بیش از 120 هکتار می‌رسد. جهانی می‌‌گوید: مکاتباتی که از سال 85 تاکنون درخصوص احداث پایگاه پژوهشی و حفاظتی بامعاونت میراث فرهنگی سازمان مرکزی نتیجه‌ای نداشته و تا این لحظه هیچ اقدامی برای حفظ این شهر تاریخی درنظر گرفته نشده است.

 

هم‌اکنون گسکر به‌عنوان بزرگترین شهر دوره اسلامی در شمال کشور به‌صورت بلاتکلیفی باقی مانده است و روند تخریب‌گرایانه‌ای که حفاران غیر مجاز برای به‌دست آوردن اشیاء باستانی در منطقه همچنان ادامه دارد. به‌‌گونه‌ای که عمق آثار حفاری غیر مجاز چند روز گذشته به 3 متر هم می‌رسد.

 

در مستندات آمده است: «منطقه گسکر بنا بر شواهد تاریخی و آثار برجای مانده، در گذشته از جمله مناطق حائز اهمیت و دارای رونق اقتصادی و پیشینه فرهنگی و هنری غنی بوده است. «گسکر نام یکی از بخش های بزرگ شهرستان صومعه سرا و شامل 35 آبادی بزرگ و کوچک است که مهمترین آنها ضیابر، اباتر، امندان، نوده، کلنگستان و طاهرگوراب است».

 

آنچه امروزه تحت عنوان شهر تاریخی گسکر، نظر محققان و به ویژه باستانشناسان را به خود معطوف ساخته منطقه جغرافیایی گسترده‌ای است که در جلگه واقع شده و بخش اعظم آن در زیر پوشش گیاهان جنگلی مدفون مانده است..

 

تلاش بی‌وقفه هیأت باستانشناسی شهر تاریخی گسکر در چند سال اخیر تاحدودی پرده از رازهای مکتوم این شهر برداشته  با این حال باستان‌شناسان امیدوارند با ادامه تحقیقات، اطلاعات بیشتری از نحوه سکونت و استقرار مردمان این ناحیه در عهد باستان و دوران اسلامی آشکار شود.